Jeffery L. Nicholas, Alasdair MacIntyre and Bishop John Shelby Spong ((essay by Fr Stanislaw Barszczak) 1. Alasdair MacIntyre on Tradition– MacIntyre sees three rival theories as dominating moral discourse (at least in the West). He calls them Tradition, Encyclopaedia, and Genealogy. (1) TRADITION MacIntyre stresses that there is no philosophical position that is not bound up in a tradition. It is by belonging to a tradition, by participating in it, and being changed by it (as well perhaps as changing it) that a person forms a moral position. There is no other way, according to MacIntyre. It is an illusion to think one can be a pure individual or possess a traditionless, timeless moral reason. In his book After Virtue, he defends Aristotle’s conception of human nature and morality, rooted in the polis and in tradition, against Enlightenment views and also against the moral relativism that has followed Enlightenment’s crisis. The real choice, he tells us, is between Nietzsche and Aristotle. Nietzsche was right, he says, in exposing Enlightenment illusions of objectivity. The Nietzschean exposé and the Nietzschean position become inevitable once one accepts Enlightenment. The importance of Nietzsche for MacIntyre is that he is the most consistent modern thinker on morality. What Nietzsche realises is that if “God is dead”, if modernity has rejected the view of human nature and its telos which operates in Aristotelianism (and Thomism), then modernity should also drop the traditional values which are logically connected to Aristotelianism and Thomism. Nietzsche realised that this was precisely what modern moral theories like utilitarianism failed to do – they try to combine traditional virtues inconsistently with a modern view of the self. Hence Nietzsche’s sneering at utilitarianism as “secular Christianity” and his own championing of the search for new values more consistent with a new view of the self. But the question for MacIntyre is : “Was it right in the first place to reject Aristotle?” In Three Rival Versions… , MacIntyre seems to have extended his defence of Aristotle to include a defence of Thomas Aquinas (who combined Aristotle’s ideas with those of St. Augustine). The Thomist/Aristotelian position he is championing is, he admits, merely one tradition among others. His task – by no means completed – is to try and show that Thomism is the most coherent tradition (and therefore, presumably, either the most useful or the most true). (2) ENCYCLOPAEDIA MacIntyre uses ‘Encyclopaedia’ as a blanket-term for all Enlightenment thinkers and those post- Enlightenment thinkers still touched by the ideal of objectivity and neutrality in ethics. Thus his blanket seems to spread pretty wide to include Kant’s moral philosophy, J.S. Mill, Karl Marx, G.E.Moore, and probably also evolutionary ethical positions of the Darwinian naturalist mould. The basic flaw of all moral thinking touched by Encyclopaedia, for MacIntyre, is that it has not been chastened by the Nietzschean critique. It is blind to its own time-bound tradition, believing it is describing human nature and its values as it is at all times and all places. In the case of Kant and Moore, the muddle derived from Enlightenment separation of fact and value is more tortuous. (3) GENEALOGY MacIntyre uses the terms ‘genealogy’, ‘Nietzscheanism’, ‘emotivism’, and ‘relativism’ more or less interchangeably. He is concerned with identifying a modern sort of moral relativism which perhaps receives its characteristic form in Nietzsche and emotivism: moral values are not objective but are the expression of subjective feeling; furthermore, no values can be ultimately justified and no set of values can be rationally justified better than any others. MacIntyre’s attitudes to these views is partly favourable. He applauds them for criticising the illusion of objectivity central to Enlightenment. He agrees that the subjective, historical element – the ‘tradition’ – must always be present. Pure neutral objectivity is an illusion. Where MacIntyre disagrees with ‘genealogy’ is in its conclusion that, because pure objectivity is impossible, it therefore follows that all ‘traditions’ are as good or bad, true or false, as each other. Against such relativism in truth and values, MacIntyre claims it is possible that one tradition -in his eyes Thomism – is more comprehensive, and therefore more true and valuable than the rest. He says: “The encyclopaedic, the genealogical, and the Thomistic tradition-constituted standpoints confront one another not only as rival moral theories but also as projects for constructing rival moral narratives. Is there any way that one of these rivals might prevail over the others? One possible answer was supplied by Dante: that moral narrative prevails … which is able to include its rivals within itself, not only to retell their stories as episodes within its own story, but to tell the story of the telling of their stories as such episodes.” (Three Rival Versions pp.80-81) MacIntyre’s ambitions for Thomism seem almost Hegelian: to evolve a position which includes all possible rivals to that position as ‘moments’ or ‘partial aspects’ of itself; and, furthermore, to convince the rivals of the truth of this… So, Alasdair MacIntyre on Tradition says as follows: The traditions through which particular practices are transmitted and reshaped never exist in isolation for larger social traditions. What constitutes such traditions? We are apt to be misled here by the ideological uses to which the concept of a tradition has been put by conservative political theorists. Characteristically such theorists have followed Burke in contrasting tradition with reason and the stability of tradition with conflict. Both contrasts obfuscate. For all reasoning takes place within the context of some traditional mode of thought, transcending through criticism and invention the limitations of what had hitherto been reasoned in that tradition; this is as true of modern physics as of medieval logic. Moreover when a tradition is in good order it is always partially constituted by an argument about the goods the pursuit of which gives to that tradition its particular point and purpose. So when an institution- a university, say, or a farm, or a hospital–is the bearer of a tradition of practice or practices, its common life will be partly, but in a centrally important way, constituted by a continuous argument as to what a university is and ought to be or what good farming is or what good medicine is. Traditions, when vital, embody continuities of conflict. Indeed when a tradition becomes Burkean, it is always dying or dead. (see, Alasdair MacIntyre, After Virtue, p. 221) This is a good encapsulation of MacIntyre‘s “conservative Marxism,” where he uses dialectical techniques to undermine liberal Enlightenment traditions and movement conservatism. The idea of a thriving institution as always being in a state of becoming is appealing because it maintains the notion of an active, integral participation on the part of the players, not the meaningless repetition of desiccated institutions… One point to make clear, though: when MacIntyre speaks of argument over the traditions being established in an institution, I believe he means that this argument plays out through the different, conflicting practices of the participants, rather than in an explicit dispute over the definition of the purpose and methods of the institution. The definition is articulated by the acts, not the words, of the participants. Ossification sets in when the people in a group begin arguing endlessly over definition, attempting to codify implicitly established but imprecise tradition. The most creative thinkers become bored and depart. Action is replaced by memorial enshrinement and a self-conscious glorification of the past that has led up to this crowning moment where the institution is fully defined- and dead. This is not how it always plays out. The pressure to establish a working practice in the face of potential failure and annihilation often spurs the vital conflict that MacIntyre mentions. Without that urgency, the arguments often begin before the practice does. 2. Contribution to the development of a critical theory of society. An explanation of substantive reason — In Reason, Tradition, and the Good, Jeffery L. Nicholas addresses the failure of reason in modernity to bring about a just society, a society in which people can attain fulfillment. Developing the critical theory of the Frankfurt School, Nicholas argues that we rely too heavily on a conception of rationality that is divorced from tradition and, therefore, incapable of judging ends. Without the ability to judge ends, we cannot engage in debate about the good life or the proper goods that we as individuals and as a society should pursue. Jeffery Nicholas has written an important and valuable book that invites its readers to discover the difficulties of late modern Western thought from the perspective of twentieth-century critical theory, and to consider a response to those difficulties drawn from the work of Alasdair MacIntyre and Charles Taylor. So, Nicholas claims that the project of enlightenment defined as the promotion of autonomous reason failed because it was based on a deformed notion of reason as mere rationality, and that a critical theory of society aimed at human emancipation must turn to substantive reason, a reason constituted by and constitutive of tradition. To find a reason capable of judging ends, Nicholas suggests, we must turn to Alasdair MacIntyre’s Thomistic-Aristotelianism. Substantive reason comprises thinking and acting on the set of standards and beliefs within a particular tradition. It is the impossibility of enlightenment rationality to evaluate ends and the possibility of substantive reason to evaluate ends that makes the one unsuitable and the other suitable for a critical theory of society. Nicholas’s compelling argument, written in accessible language, remains committed to the promise of reason to help individuals achieve a good and just society and a good life. This requires, however, a complete revolution in the way we approach social life.(see, Jeffery L. Nicholas, Reason, Tradition and the Good: MacIntyre’s Tradition-Constituted Reason and Frankfurt School Critical Theory, University of Notre Dame Press, 2012, 226 pp.) “Habermas moved beyond the limitations of earlier Frankfurt School theorists in order to preserve an account of reason as emancipatory. Nicholas uses a conception of reason as tradition-constituted to move beyond Habermas, while still preserving an account of reason as emancipatory. This is a book of the highest interest,” Alasdair MacIntyre had noted that. What may surprise some is that he does this not only by developing the work of the Frankfurt School theorists but also by bringing their analysis into a fruitful dialogue with the vital work of a scholar who is often thought of as their opponent: Alasdair MacIntyre. What results is a fascinating study that finds some common ground between MacIntyre and the Frankfurt School and shows the resources each give us for a renewal of critical thought.” Jeffery L. Nicholas is interested in what he calls a substantive conception of reason, a reason that is tradition-based, non-formal, non-instrumental and capable of undoing modernity’s differentiation of scientific, moral and aesthetic spheres of rationality. In positive terms, substantive reason grounds a critical theory of society and enables emancipatory projects. Nicholas’s elucidation and defense of his view comprises a critique of subjective reason that relies on Max Horkheimer’s work, a criticism of Jürgen Habermas’s communicative reason and an explanation of substantive reason that looks to Alasdair Macintyre…In introducing his concerns, Nicholas points to the lack of ethical deliberation or moral discussion in various domains. Michael Jordan as a spokesperson for Nike thinks the question of sweatshop labor is not pertinent to his job; pilots involved in bombing Baghdad at the start of the war in Iraq claim they were just following orders. Nicholas concedes that some citizens do criticize and evaluate the policies of their firms and countries. “Yet,” he continues, these critiques lack both substance and force. They lack substance because they do not arise from a shared vision of right and wrong or a shared sense of community and justice and they lack force because they cannot appeal to shared standards of reason that might motivate change. The reason these critiques cannot appeal to a shared vision or shared standards of reason is that “they arise from a reason that has fettered itself by reducing all value to self preservation.” This reason is subjective reason. Whereas objective reason aims at an objective order in terms of which action ends can be evaluated, Nicholas follows Horkheimer in arguing that subjective reason devolves into formal and instrumental rationality. Formal rationality denudes reason of content while instrumental rationality directs it towards pre-given ends, or more precisely, to the pre-given end of self-preservation. Formalization strips rationality of the ability to judge goals as worthwhile in themselves apart from subjective interests — this is, the interest of self-preservation; instrumentalization harnesses rationality to any given goal and promotes the principle of self-preservation above all other ends. Nicholas does not think Habermas’s communicative reason solves the problem. In his attempt to uncover the rational basis of communication oriented to understanding, Habermas may point to the implicit guarantee speakers make to justify the validity claims to truth, rightness and sincerity inherent in their speech acts and to discourses in which these claims are challenged and possibly redeemed. Nevertheless, communicative reason falls short, Nicholas thinks, because it is itself unable to evaluate ends. Hence, although it may expand reason beyond instrumental rationality, it fails to attack and, in fact, takes up the formal side of subjective reason. Nicholas also argues, here following Charles Taylor, that the distinction Habermas makes between the right and the good or between morality and ethics cannot hold. Rather, socialized as we are in particular ways and holding particular conceptual resources and presuppositions, our particular conceptions of the good life necessarily condition our concepts of justice and morality. Likewise, Nicholas thinks Habermas’s “formality belies a certain standpoint” (see, Reason, Tradition, and the Good, p.87). What Habermas assumes to be a formal and procedural account of reason is simply unaware of its own commitments in making its highest goal that of coming to an understanding. Chapter three of Nicholas’s book turns to MacIntyre and to his account of a tradition-constituted reason. For MacIntyre a tradition is an argument extended through time in which certain fundamental agreements are defined and redefined both by those inside the tradition and in communication with those outside of it. Reason refers to “the standards of justification and exemplars of reasoning within a tradition” (98). Nicholas is not happy with the minimalist standards of justification and exemplars of reasoning of modern philosophers and philosophies. Nor is he happy with non-cosmological languages or, in other words, languages that have shed their commitments to certain beliefs and ways of life. Cosmological languages may be incommensurable. (By incommensurable, Nicholas means that the standards of justification peculiar to one tradition appear unreasonable when translated into another. He thinks the philosophies of Aristotle, Hume and Kant are incommensurable on these terms.) Nevertheless, non-cosmological languages such as modern English are in worse shape because they hold both a “dearth and a plethora of standards of reason to which to appeal.” On the one hand, a non-cosmological language incorporates all standards of reason; on the other hand it is committed to none. Hence, non-cosmological language speakers “starve: they cannot reason because they have been deprived of the very commitments that make rationality possible.” Fortunately, according to Nicholas, we can avoid this predicament by locking onto a “genuinely emancipatory substantive reason” (125). This concept of reason takes off from MacIntyre’s tradition-constituted reason but unites it more completely with a conception of the good. The final chapters of Nicholas’s book are devoted to spelling out this option. Substantive reason is a set of social practices that involve “thinking about and acting on the set of standards and beliefs of a particular social order.” This set involves “standards and exemplars of reasoning” that “constitute an element of the tradition” and “are informed by other aspects of the tradition including the values and symbolic generalizations, the general social practices and ways of life and the larger cosmology” (125-6). This cosmology includes a view of what is good and evil (132) and all these factors are interrelated. For instance, a tradition’s conception of the good establishes the appropriate ways of life. Likewise a tradition’s conception of the good is “the conception of the best that a human being can achieve given a particular understanding of human nature” (143). In this way, substantive reason provides for the evaluation of ends. We escape from subjective reason, Nicholas argues, when we engage in concrete social practices and traditions and pursue goods defined not by our own interests and desires but by practices and traditions. Although substantive reason is thus relative to a tradition, it eschews relativism. Here Nicholas cites MacIntyre’s account of epistemological crises. Members of a tradition can find that they are unable to resolve certain issues within its parameters. According to Nicholas, they may then look to another tradition but if they are to take its standards of reasoning seriously, they must “learn” it as another first tradition. Despite a passing reference to Gadamer, Nicholas does not think a tradition can provide resources for understanding another and suggests that we must rather move from one into the other. We can then look at our original tradition from the point of view of the other and resolve the issues we could not resolve from within it. Nicholas does not attempt to offer deep or novel interpretations of Horkheimer, Habermas or MacIntyre. Indeed, some readers may question his readings of them: is it the case, for example, that Habermas thinks that coming to an understanding is our highest aim or is it rather the case that he thinks it is a requirement of coordinating action? We might also read Nicholas’s vignettes and examples somewhat differently than he does. He maintains that subjective reason is inadequate because it cannot evaluate ends and because it differentiates spheres of rationality. Nevertheless, his vignettes and examples suggest that he does not really want to de-differentiate spheres of rationality so that questions of etiology, for example, become indistinguishable from questions of evil or standards of morality become the same as standards of beauty. The vignettes and examples are perhaps better characterized as stories of people who are not concerned with the morality of their actions than as stories of people who cannot be so concerned because of the differentiation of rationality spheres. Moreover, if subjective reason cannot evaluate ends or cannot evaluate them with sufficient substance and force, what are we to do? Is Nicholas asking us to find a tradition and commit ourselves to its ends and standards of reason? If so, and if we pick different traditions from one another, will the problem with which he begins his book not continue? That is, will we not continue to lack the “shared vision of right and wrong” and the “shared standards of reason” that robbed our evaluations of ends of their substance and force in the first place? At times, Nicholas suggests that we already do inhabit a tradition, that of subjective reason. The problem is that this tradition is inadequate, so mired in an epistemological crisis that we must look for another. But if we cannot solve our problem if we opt for different traditions, should we all become, like him, Thomistic-Aristotelians? On his view becoming a Thomistic-Aristotelian will require us to learn the tradition from bottom up as natives. Reason, Tradition and the Good does not try to help us with this task. Nevertheless, Nicholas does suggest that his future work will fruitfully bring the Thomistic-Aristotelian tradition to bear on the issues with which the early Frankfurt school was concerned: domination, the critique of ideology and commodity fetishism. Perhaps this future work, then, will help us make the transition.(see, http://ndpr.nd.edu/news/reason-tradition-and-the-good-macintyre-s-tradition-constituted-reason-and-frankfurt-school-critical-theory) 3. A fundamental rethinking of Christian belief– As a priest I am not interested in sleeping with Nicholas’s and MacIntyre’s views only. John Shelby “Jack” Spong (born June 16, 1931) is a retired American bishop of the Episcopal Church. From 1979 to 2000 he was Bishop of Newark (based in Newark, New Jersey). He is a liberal Christian theologian, religion commentator and author. He calls for a fundamental rethinking of Christian belief away from theism and traditional doctrines. Spong’s writings rely on Biblical and non-Biblical sources and are influenced by modern critical analysis of these sources (see especially Spong, 1991). He is representative of a stream of thought with roots in the medieval universalism of Peter Abelard and the existentialism of Paul Tillich, whom he has called his favorite theologian. A prominent theme in Spong’s writing is that the popular and literal interpretations of Christian scripture are not sustainable and do not speak honestly to the situation of modern Christian communities. He believes in a more nuanced approach to scripture, informed by scholarship and compassion, which can be consistent with both Christian tradition and contemporary understandings of the universe. He believes that theism has lost credibility as a valid conception of God’s nature. He states that he is a Christian because he believes that Jesus Christ fully expressed the presence of a God of compassion and selfless love and that this is the meaning of the early Christian proclamation, “Jesus is Lord” (Spong, 1994 and Spong, 1991). Elaborating on this last idea he affirms that Jesus was adopted by God as his son, (Born of a Woman 1992), and he says that this would be the way God was fully incarnated in Jesus Christ. He rejects the historical truth claims of some Christian doctrines, such as the Virgin Birth (Spong, 1992) and the bodily resurrection of Jesus (Spong, 1994). In 2000, Spong was a critic of the Congregation for the Doctrine of the Faith of the Roman Catholic Church’s declaration Dominus Iesus, because it reaffirmed the Catholic doctrine that the Roman Catholic Church is the one true Church and, perhaps even more importantly, that Jesus Christ is the one and only savior for humanity. Spong has also been a strong proponent of the church reflecting the changes in society at large. Towards these ends, he calls for a new Reformation, in which many of Christianity’s basic doctrines should be reformulated.[1] His views on the future of Christianity are, “…that we have to start where we are. As I look at the history of religion, I observe that new religious insights always and only emerge out of the old traditions as they begin to die. It is not by pitching the old insights out but by journeying deeply through them into new visions that we are able to change religion’s direction. The creeds were 3rd and 4th century love songs that people composed to sing to their understanding of God. We do not have to literalize their words to perceive their meaning or their intention to join in the singing of their creedal song. I think religion in general and Christianity in particular must always be evolving. Forcing the evolution is the dialogue between yesterday’s words and today’s knowledge. The sin of Christianity is that any of us ever claimed that we had somehow captured eternal truth in the forms we had created.” Spong has debated Christian philosopher and apologist William Lane Craig on the resurrection of Jesus.(see, https://en.wikipedia.org/wiki/John_Shelby_Spong) John Shelby Spong says: “If God does intervene why is there so much suffering? Do our prayers cause God to do what God might otherwise not do? If God has the power to intervene, would God depend on our prayers to force God to do it? Are these not the problems that such an intervening theistic miracle-working deity would create? Most of us never think about these things. We are only concerned to know that somewhere there is a parent God on whom we can call who will do our bidding. That is not the mark of faith but of our own spiritual immaturity. The time has come for human beings to grow up, to claim the grandeur of our humanity and to abandon our Santa Claus view of God. When we do that we will begin to raise very different questions about the nature of faith in the 21st century. The intervening God who answers our intercessory prayers is a comfortable fiction that is no longer worthy of our worship. This kind of honesty scares people who want security not truth. I still think intercessory prayer has a place in the Christian life but it would take a book just to unload the distortions of the past and then to chart new definitions for the future. Suffice it now to say that the God who is the Source of Life, the Source of Love and the Ground of Being can only work through the life, the love and the being of people like you and me. So you and I must intervene wherever we can as God bearers. Our lives become our prayers. Prayer is not quite like saying, “Now I lay me down to sleep.” For those seeking to experience Christianity in a new and vibrant way, Episcopal Bishop John Shelby Spong offers fresh spiritual ideas. Over the past four decades, he has become one of the definitive voices for progressive Christianity. As a member of Bishop Spong’s online community, you’ll receive insightful weekly essays, access to all of the essay archives, access to message boards which will connect you with other believers in exile.John Shelby Spong says: “If God does intervene why is there so much suffering? Do our prayers cause God to do what God might otherwise not do? If God has the power to intervene, would God depend on our prayers to force God to do it? Are these not the problems that such an intervening theistic miracle-working deity would create? Most of us never think about these things. We are only concerned to know that somewhere there is a parent God on whom we can call who will do our bidding. That is not the mark of faith but of our own spiritual immaturity. The time has come for human beings to grow up, to claim the grandeur of our humanity and to abandon our Santa Claus view of God. When we do that we will begin to raise very different questions about the nature of faith in the 21st century. The intervening God who answers our intercessory prayers is a comfortable fiction that is no longer worthy of our worship. This kind of honesty scares people who want security not truth. I still think intercessory prayer has a place in the Christian life but it would take a book just to unload the distortions of the past and then to chart new definitions for the future. Suffice it now to say that the God who is the Source of Life, the Source of Love and the Ground of Being can only work through the life, the love and the being of people like you and me. So you and I must intervene wherever we can as God bearers. Our lives become our prayers. Prayer is not quite like saying, “Now I lay me down to sleep.” “Christianity is, I believe, about expanded life, heightened consciousness and achieving a new humanity. It is not about closed minds, supernatural interventions, a fallen creation, guilt, original sin or divine rescue,” atheist Episcopal Bishop John Shelby Spong says. All religion seems to need to prove that it’s the only truth. And that’s where it turns demonic. Because that’s when you get religious wars and persecutions and burning heretics at the stake… In the first gospel, Mark, the risen Christ appears physically to no one, but by the time we come to the last gospel, John, Thomas is invited to feel the nail prints in Christ’s hands and feet and the spear wound in his side/…/ It appears to be in the nature of religion itself to be prejudiced against those who are different./…/ Christianity is not about the divine becoming human so much as it is about the human becoming divine. That is a paradigm shift of the first order/…/ It appears to be in the nature of religion itself to be prejudiced against those who are different./…/ Let me say that I consider myself a deep believer in the reality of God. I might define God quite differently from the way some people in the Christian faith would do so, but I do not doubt the reality of that experience./…/ I spend my life studying that book, and every book I’ve written has in some sense been a book about the Bible, and that’s what I mean by reclaiming its value and its essence for a world that no longer treats it literally and no longer reads it traditionally/…/” So, when I’m asked to define God, I’m almost wordless, he says. What we need here to remember when going to build a healthy society of tomorrow. We are children of the twenty-first century. God is a Source of Love and Ground of Being and not only works for the time of my life, our love and our being human … We must intervene everywhere as bearers by God. Our lives are in our prayers, but that does not mean that now we lie down to sleep.(fin)
I am a child twenty-first century 20
Published by sbarszczak2009
Data: 2019-06-01 Stanislaw Barszczak, Jak Jas zostal magiem. Dzisiaj w naszej afrykanskiej wiosce mamy zawody sportowe. Poniewaz przynaleze do tzw. wielodzietnej rodziny, a takich w Ghanie, moim kraju, jest bardzo wiele, z niecierpliwoscia oczekuje na szczesliwa chwila wejscia do finalu zawodow. - Mamo, mnie wybierz. Muszę się powstrzymywać, żeby nie krzyczeć. Wbijam paznokcie w drewniany kij, ściskam go mocno, żeby usiedzieć w miejscu. Krople potu ściekają mi po plecach, nie wiem, czy to od porannego upału, czy dlatego, że serce tłucze mi się o żebra. Miesiąc w miesiąc byłem pomijany. Dziś musi wreszcie być inaczej. Odgarniam śnieżnobiały kędzior za ucho i staram się nie ruszać. Mama Agba jak zwykle nie ma zmiłowania, długo przygląda się każdemu z nas, aż nie wiemy, gdzie podziać wzrok. Jej brwi ściągają się w skupieniu, pogłębiając zmarszczki na ogolonej głowie. Z ciemnobrązową skórą i w niepozornym kaftanie Mama Agba niewiele się różni od reszty wioskowych starszych. Nikomu nie przyszłoby do głowy, że kobieta w tym wieku może być tak niebezpieczna. – Ekhm… – chrząka z przodu Pawel, w mało subtelny sposób przypominając, że on już przeszedł tę próbę. Posyła nam uśmieszek i obraca w dłoni ręcznie rzeźbiony kij, jakby nie mogł się doczekać, aż się dowie, którego z nas pokona w czasie dzisiejszego egzaminu. Większość chlopcow boi się pojedynku z Pawlem, ale ja nie czuję strachu. Ćwiczyłem i jestem gotowy. Wiem, że stać mnie na zwycięstwo. -Janku. Chropawy głos Mamy Agby przerywa ciszę. Słychać zbiorowe westchnienie piętnastu chlopcow, którzy nie zostali wybrani. Imię odbija się od plecionych ścian trzcinowej ahéré, aż w końcu zdaję sobie sprawę, że chodzi o mnie. – Naprawdę? – pytam. Mama Agba mlaska zniecierpliwiona. – Mogę wybrać kogoś innego… – Nie! – Zrywam się na równe nogi i natychmiast posyłam jej ukłon. – Dziękuję, Mamo. Jestem gotowy. Morze brązowych twarzy rozstępuje się przede mną. Idąc, skupiam się na moich bosych stopach ocierających się o trzcinową podłogę, sprawdzam jej przyczepność, żeby zwiększyć swoje szanse na wygranie pojedynku i zdanie egzaminu. Na czarnej macie do walki Pawel pierwszy mi się kłania. Czeka, aż uczynię to samo, ale jego wzrok tylko wznieca we mnie ogień złości. Stoi w nonszalanckiej pozie, świadczącej o braku szacunku, jakbym nie był godnym przeciwnikiem. Jakby uważał, że jestem od niego gorszy. Myśli, że nie mam z nim szans. – Ukłoń się, Janku. Choć w głosie Mamy Agby pobrzmiewa wyraźna reprymenda, nie potrafię się przemóc. Stojąc tak blisko Pawla, widzę tylko jego bujne czarne włosy i kokosowy brąz skóry znacznie jaśniejszej niż moja. To karnacja tych spośród mieszkancow okolic Accry, którzy nie wiedzą, czym jest praca w słońcu. Pawel zawdzięcza to uprzywilejowanie cichemu wsparciu ojca, którego nawet nie zna. Arystokraty, który pozbył się nieprawego syna umieszczając go w naszej wiosce. Odchylam barki do tyłu i zamiast się ukłonić, dumnie wypinam pierś. Pawel odstaje wyglądem od nas o śnieżnobiałych włosach. Od tutejszych chlopcow bezustannie zmuszanych do kłaniania się takim jak on. – Janku, nie każ mi się powtarzać. – Ale Mamo… – Ukłoń się albo zejdź z ringu! Nie marnuj naszego czasu. Nie mając wyboru, zaciskam zęby i pochylam głowę. Na ustach Pawla rozkwita nieznośny uśmieszek. – Czy to takie trudne? – Kłania się znowu, choć nie musi. – Lepiej przegrać z honorem. Wśród chlopcow rozlegają się tłumione chichoty. Mama Agba ucisza je stanowczym gestem. Rzucam im złowrogie spojrzenie, po czym koncentruję się znowu na postaci przeciwnika. Zobaczymy, komu będzie do śmiechu, gdy wygram. – Na miejsca. Obaj cofamy się do krawędzi maty i unosimy swoje kije. Drwiący uśmieszek spełza z ust Pawla, a jego oczy zwężają się w szparki. To instynkt zabójczy. Patrzymy na siebie i czekamy na znak. Mama Agba przeciąga tę chwilę w nieskończoność, wreszcie woła: – Do boju! I od razu muszę się bronić. Nawet nie zdążyłem pomyśleć o wyprowadzeniu ataku, a Pawel już doskakuje do mnie z prędkością geparda. Bierze zamach kijem, mierząc w moją szyję. Ale choć za plecami słyszę stłumione okrzyki chlopcow, ani na moment nie tracę zimnej krwi. Pawel jest szybki, lecz ja potrafię być jeszcze szybszy. Unikam ciosu, wyginając się mocno do tyłu. Pawel nie czeka, aż się wyprostuję – wyprowadza kolejny atak, tym razem tnąc kijem z góry na dół z siłą chlopaka dwa razy większego od siebie. Rzucam się w bok i przetaczam po macie, a kij z trzaskiem uderza o trzciny. Pawel już bierze następny zamach. – Janku! – ostrzega mnie Mama Agba, lecz nie potrzebuję jej pomocy. Jednym płynnym ruchem przechodzę w kucki i wyciągam kij do góry, parując uderzenie Pawla. Trzcinowe ściany aż się zatrzęsły od głośnego trzasku. Moja broń też jeszcze drży, kiedy Pawel zamachuje się znowu, tym razem za cel obierając moje kolana. Odbijam się z wysuniętej do przodu nogi, robię koziołka w powietrzu ponad jego wyciągniętym kijem. Oto moja pierwsza szansa, by przejść do ataku. Wykorzystując pęd, wyprowadzam pierwszy cios. Z mojego gardła dobywa się stęknięcie. Pawel kontruje, przerywając mój atak, zanim na dobre się zaczął. – Cierpliwości, Janku! – woła Mama Agba. – Nie spiesz się. Obserwuj i reaguj. Czekaj na atak. Tłumię wzbierający w piersi jęk i kiwam głową. Cierpliwości, powtarzam sobie. Poczekaj na lepszą okazję… – Właśnie, Jan– odzywa się Pawel cicho, żeby nikt poza mną nie usłyszał. – Słuchaj się Mamy Agby. Bądź grzecznym padalcem. No tak, mogłem się tego spodziewać. To słowo. Ta wstrętna obelga. Wypowiedziana niby od niechcenia. Zawinięta w arogancki uśmieszek. Bez namysłu wyrzucam kij przed siebie. Mija brzuch Pawla o włos. Czeka mnie za to straszliwe lanie od Mamy Agby, ale i tak było warto. Nagrodą jest wystraszone spojrzenie mojego przeciwnika. – Ej! – Pawel spogląda w stronę Mamy, oczekując od niej interwencji, ale nie ma czasu się poskarżyć. Wielkimi oczami patrzy, jak obracam kij do kolejnego ataku. – To nie jest trening! – woła, uskakując przed ciosem w kolana. – Mamo... – Sam sobie nie poradzisz? – pytam ze śmiechem. – No dalej, Paul. Lepiej przegrać z honorem! W oczach Pawla pojawiają się gniewne błyski. Wygląda jak lworożec gotowy do skoku. Wściekle zaciska dłonie na kiju. Zaczyna się prawdziwa walka. Ściany chaty Mamy Agby szeleszczą, gdy nasze kije uderzają o siebie. Wymieniamy cios za cios, wypatrując szansy na kontrę, która przesądzi o wszystkim. Dostrzegam okazję i wtedy… – Uch! Kuląc ramiona, zataczam się do tyłu, fala mdłości podchodzi mi do gardła. Przez chwilę martwię się, że Pawel połamał mi żebra, lecz ból w brzuchu rozwiewa tę obawę. – Stop! – Nie! – przerywam Mamie Agbie zachrypniętym głosem. Z wysiłkiem wciągam powietrze do płuc i wspierając się kijem, prostuję plecy. – Nic mi nie jest. Jeszcze nie skończyłem. – Janku… – zaczyna Mama, lecz Pawel nie pozwala wybrzmieć jej słowom. Już mknie w moją stronę z ogniem w oczach, jego wyciągnięty kij prawie muska mi głowę. Gdy bierze nim zamach, uskakuję na bezpieczną odległość, a potem, łapiąc Pawla na wykroku, dźgam go z całej siły w mostek. – Uch! – Pawel zatacza się do tyłu z twarzą wykrzywioną bólem. Jeszcze nigdy podczas walki w chacie Mamy Agby nie został przez nikogo trafiony. Nie zna tego uczucia. Nie czekając, aż dojdzie do siebie, okręcam się i uderzam go w brzuch. Już mam zadać ostateczny cios, gdy rudawe płachty u wejścia do chaty rozchylają się i do środka wpada zdyszany Zbyszek z rozwianą białą grzywą. Szuka wzrokiem Mamy Agby. – Co się stało? Zbyszek ma łzy w oczach. – Przepraszam – kwili cicho. – Zasnałem. Ja… ja…– Wyduś to z siebie, dziecko! – Nadchodzą! – wykrzykuje wreszcie. – Są już blisko! Groza tej chwili na moment wysysa mi całe powietrze z płuc. Zresztą nie tylko mnie. Wszyscy jesteśmy sparaliżowani strachem. Instynkt przetrwania bierze jednak górę. – Prędko! – rzuca Mama Agba. – Nie ma czasu! Podnoszę Pawla z podłogi. Oddycha ciężko, ze świstem, ale musi wziąć się w garść. Chwytam jego kij i zbieram pozostałe. W chacie panuje wielkie zamieszanie. Wszyscy zacierają ślady. W powietrzu fruwają metry jasnej tkaniny. Powstaje armia trzcinowych manekinów. Czy zdążymy? Trudno powiedzieć w tym rozgardiaszu. Ja robię swoje: chowam kije pod matą ringu, żeby nikt ich nie zobaczył. Ledwie skończyłem, Pawel wpycha mi do rąk drewnianą igłę. Biegnę na swoje stanowisko, gdy płachty znów się rozwierają. – Janku! – woła ostro Mama Agba. Zastygam w bezruchu. Wszystkie oczy patrzą teraz na mnie. Nie czekając, aż się odezwę, Mama daje mi po głowie, aż czuję gorące mrówki na plecach. – Wracaj na swoje miejsce! – rzuca surowo. – Musisz się jeszcze wiele nauczyć. – Mamo Agbo, ja…Nachyla się bliżej z błyskiem prawdy w oczach. Odwrócenie uwagi… Próbuje zyskać dla nas więcej czasu. – Przepraszam, Mamo Agbo. Wybacz mi. – Wracaj na swoje miejsce. Zagryzam wargę, żeby się nie uśmiechnąć, i zwieszam przepraszająco głowę, zerkając kątem oka na strażników, którzy weszli do chaty. Niższy, jak większość okolicznych żołnierzy, wyglądem przypomina Pawla: kokosowy brąz zwieńczony czarną czupryną. Mimo że otaczają go sami nastokatkowie, trzyma dłoń na rękojeści miecza. Zaciska na niej palce, jakby spodziewał się, że któryś z nas go zaatakuje. Drugi strażnik, wysoki i poważny, jest od niego dużo ciemniejszy. Stoi blisko wejścia, ze wzrokiem utkwionym w ziemi. Widocznie ma w sobie choć odrobinę wstydu. Obaj na żelaznych pancerzach noszą dumnie znak króla Sarana. Samo spojrzenie na ozdobnego białego lamparta, symbol monarchy, który ich tu przysłał, przyprawia mnie o ścisk żołądka. Z ostentacyjnym nadąsaniem wracam do trzcinowego manekina. Czuję tak wielką ulgę, że nogi prawie się pode mną uginają. Miejsce, które jeszcze przed chwilą było ringiem, teraz całkiem przekonująco udaje warsztat krawiecki. Po chwili spojrzalem na manekiny wykonywane przez dziewczyny z wioski ozdobione jasnymi materiałami w charakterystyczne wzory Mamy Agby. I przypomnialem byl sobie, ze dziewczyny z naszej wioski obszywaja brzegi rodzimych koszul tymi pieknymi wzorami juz od wielu lat. Mama Agba przechadza się między rzędami chlopcow i przygląda się ich zainteresowaniu jakim oni obdarzaja teraz zwykle manekiny. Mimo nerwów uśmiecham się, widząc, jak ignoruje nieproszonych gości. – W czym mogę pomóc? – pyta w końcu. – Zbieramy podatek – odbąkuje ciemniejszy strażnik. Mamie Agbie wydłuża się twarz. – Zapłaciłam w zeszłym tygodniu. – Nie chodzi o podatek od handlu. – Drugi strażnik toczy wzrokiem po białowłosych sympatycznych nastolatkach. – Wzrosły opłaty za padalce. Wy ich macie dużo, więc będzie was to kosztować. No tak. Ściskam koszulę manekina z taką siłą, że aż bolą mnie palce. Królowi nie wystarczy pognębić mieszkancow wioski. Musi jeszcze ukarać każdego, kto próbuje nam pomagać. Zaciskam zęby, starając się nie myśleć o strażniku, o bólu, jaki mi sprawiło tamto słowo. Padalce. Nieważne, że nigdy nie będzie nam dane stać się magami. W ich oczach wciąż jesteśmy glistami. I nie będziemy niczym więcej. Usta Mamy Agby zmieniają się w cienką kreskę. Przecież nie wytrzaśnie tych pieniędzy spod ziemi. – Podwyższyliście już podatek od mieszkancow naszej wioski w zeszłym miesiącu. I dwa miesiące temu. Jaśniejszy strażnik robi krok do przodu i sięga po miecz, jakby chciał pokazać, że nie będzie się z nikim patyczkował. – Może byłoby mądrzej nie zadawać się z glistami. – Może byłoby mądrzej nas nie okradać. Nie wiem, dlaczego to powiedziałem. Nie zdążyłem się ugryźć w język. Wszyscy w chacie wstrzymują oddech. Mama Agba sztywnieje, jej ciemne oczy błagają mnie, bym zamilkł. – Nie możecie bez końca podnosić podatków – oznajmiam. – Ibawici nie zarabiają więcej niż do tej pory. Skąd mamy wziąć tyle pieniędzy? Strażnik zbliża się niespiesznym krokiem. Korci mnie, żeby sięgnąć po kij. Mogłbym zwalić mężczyznę z nóg jednym precyzyjnym uderzeniem; jednym celnym pchnięciem zmiażdżyłbym mu gardło. Dopiero po chwili dociera do mnie, że miecz tego strażnika nie jest zwykłym mieczem. W pochwie pobłyskuje czarne ostrze, metal droższy niż złoto. Majacyt. Stop przygotowany przez króla Sarana przed obławą. Broń stworzona po to, by osłabić naszą magię i wypalać dziury w naszych ciałach. Tak jak czarny łańcuch, który zawiesili na szyi Mamy. Potężny mag moze przezwyciężyć jego moc, ale większość z nas jest bezsilna wobec tego rzadkiego metalu. Choć sam nie władam żadną magią, i tak dostaję gęsiej skórki, gdy strażnik zbliża się do mnie z majacytowym ostrzem. – Na twoim miejscu trzymałbym język za zębami, brzdacu. Ma rację. Powinienem milczeć. Schować urażoną dumę do kieszeni. Dożyć jutra. Ale gdy tak stoimy twarzą w twarz, muszę walczyć ze sobą, żeby mu nie wbić drewnianej igły w to błyszczące piwne oko. Może ja powinienem być cicho. A może on powinien umrzeć. – Sam trzymaj… Mama Agba odpycha mnie tak mocno, że się przewracam. – Proszę. – Wręcza mu garść monet. – Mamo, nie… – odzywam się, ale zamieram pod jej groźnym spojrzeniem. Zamykam usta, podnoszę się i chwytam wzorzystej koszuli manekina. Strażnik przelicza brzęczące brązowe monety w dłoni. W końcu odchrząkuje. – Za mało. – Musi wystarczyć – odpowiada Mama Agba z nutą desperacji. – To wszystko, co mam. Nienawiść aż we mnie kipi, parzy mnie od wewnątrz. To nie w porządku, że Mama Agba musi błagać o litość. Unoszę wzrok i natrafiam na spojrzenie strażnika. Błąd. Nie zdążyłem się odwrócić i ukryć obrzydzenia. Mężczyzna chwyta mnie za włosy. – Au! – krzyczę z bólu. Strażnik rzuca mnie na twarz i przygniata kolanem do ziemi. Na chwilę tracę dech. – Może i nie macie pieniędzy – mówi – ale za to padalcow jest pod dostatkiem. – Chwyta mnie brutalnie za udo. – Zacznę od tego. Robi mi się gorąco, łapię powietrze ustami, zaciskam dłonie w pięści, żeby nie było widać, że się trzęsę. Chcę krzyczeć, chcę mu połamać wszystkie kości, ale słabnę z każdą sekundą. Jego dotyk upokarza mnie i unicestwia. Na chwilę znów staję się mlokosem, bezsilnym jak wtedy, gdy żołnierz wywlekał jego matkę z domu. – Dość! – Mama Agba odsuwa strażnika i przygarnia mnie do piersi, warcząc jak lworożka broniąca młodych. – Dałam wam pieniądze, na więcej nie liczcie. Precz stąd. Podrażniony jej zuchwałością strażnik sięga po miecz, ale ciemniejszy towarzysz chwyta go za ramię. – Chodź. Musimy obejść całą wieś przed zmierzchem. – Wypowiada te słowa spokojnie, ale jakby zaciskając przy tym szczękę. Może ujrzał w naszych twarzach własną matkę albo siostrę, może przypominamy mu kogoś, kogo chciałby chronić. Jego towarzysz na chwilę zastyga w złowieszczym bezruchu. Wreszcie zdejmuje rękę z miecza i tylko tnie nas wzrokiem. – Nauczcie te karaluchy pokory albo ja to zrobię – ostrzega Mamę Agbę. Potem kieruje spojrzenie w moją stronę. I choć leje się ze mnie pot, w środku czuję mróz. Strażnik mierzy mnie wyzywającym wzrokiem. Tylko spróbuj, mam ochotę odszczeknąć, ale język wysechł mi na wiór. W milczeniu patrzymy, jak mężczyźni wychodzą, słuchamy, jak odgłosy podkutych butów nikną w oddali. Siła opuszcza Mamę Agbę; przypomina teraz płomień świecy zdmuchnięty przez wiatr. Podpiera się na manekinie, żeby nie upaść. Już nie jest śmiertelnie groźną wojowniczką, którą znam, lecz starą, niepozorną kobietą. – Mamo… Chcę jej pomóc, lecz dostaję od niej po łapach. – Odejdz! Głupi. Tak mnie nazwała w joruba, języku magów zakazanym od czasu wielkiej obławy. Tak dawno nie słyszałem naszej mowy, że upływa chwila, zanim sobie przypominam, co to słowo znaczy. – Na bogów, co w ciebie wstąpiło? Znowu wszystkie oczy w ahéré zwracają się na mnie. Nawet Zbyszek spogląda z wyrzutem. Ale jak Mama Agba może na mnie krzyczeć? Czy to moja wina, że strażnicy są złodziejami? – Próbowałem cię bronić. – Bronić mnie? – powtarza z niedowierzaniem Mama Agba. – Wiedziałeś, że nic nie wskórasz swoim gadaniem. Za to niewiele brakowało, a wszyscy byśmy przez ciebie zginęli! Robię krok w tył, zaskoczony surową oceną. Nigdy wcześniej nie widziałem w oczach Mamy Agby tak głębokiego rozczarowania. – Skoro nie wolno mi się im przeciwstawić, co my tu w ogóle robimy? – Głos mi się łamie, ale powstrzymuję łzy. – Po co nam trening, jeśli nie możemy się bronić? – Na litość boską, Janku, pomyśl trochę! O innych, a nie tylko o sobie. Gdybyś zrobił krzywdę tym ludziom, kto by obronił twojego ojca? Kto uratuje Tomka, gdy strażnicy przyjdą szukać krwawej pomsty? Otwieram usta, lecz nie wiem, co odpowiedzieć. Ona ma rację. Nawet gdybym zdołał pokonać kilku strażników, nie poradzę sobie z armią. Prędzej czy później mnie znajdą. Prędzej czy później złamią ludzi, których kocham. – Mamo Agbo? – odzywa się cienkim głosikiem Zbyszek. Stoi ze łzami w oczach, uczepiony luźnych spodni Pawla. – Dlaczego oni nas nienawidzą? Mama zgina się pod niewidzialnym ciężarem. Wyciąga ramiona w stronę Zbyszka. – To nie tak, moje dziecko. Oni nienawidzą tego, kim miałeś się stać. Zbyszek wtula się w Mamę, szata tłumi jego łkanie. Mama Agba rozgląda się po izbie, patrzy w oczy innym chlopcom, którzy powstrzymują płacz. – Janek spytał, co my tu robimy. To ważne pytanie. Często rozmawiamy o tym, jak walczyć, a nigdy o tym dlaczego. – Mama sadza Zbyszka na podłodze i kiwa dłonią na Pawla, żeby przyniosł jej stołek. – Musicie pamiętać, że świat nie zawsze tak wyglądał. Był czas, kiedy wszyscy stali po jednej stronie. Mama Agba sadowi się na siedzisku, a zainteresowani jej slowami chlopcy zbierają się wokół niej. Codziennie Mama kończy zajęcia opowieścią lub baśnią, nauką z dawnych czasów. Zwykle siadam z przodu i chłonę każde słowo. Dziś trzymam się z boku, bo jest mi wstyd. Mama Agba miarowo pociera dłonie. Mimo tego, co się wydarzyło, na jej ustach migocze niewyraźny uśmiech, uśmiech, który potrafi wywołać tylko jedna opowieść. Nie mogę się oprzeć, podchodzę bliżej, przeciskam się między chlopcami. To nasza historia. Opowieść o nas. Prawda, którą król usiłował pogrzebać razem z naszymi zmarłymi. – Na początku Orisza była szczęśliwą krainą uświęconych magów. Każdy z dziesięciu klanów został obdarzony przez bogów inną mocą. Jedni władali wodą, inni panowali nad ogniem. Jeszcze inni czytali w myślach, a nawet sięgali wzrokiem poza czas! Choć wszyscy dobrze znamy tę opowieść – od Mamy Agby, od rodziców, których straciliśmy – nie przestaje robić na nas wrażenia. Z wypiekami na twarzy słuchamy o magach posiadających dar uzdrawiania i wywoływania chorób. Nachylamy się bliżej, kiedy Mama Agba opowiada o poskromicielach dzikich zwierząt, o magach trzymających w dłoniach światło i mrok. – Wszyscy magowie rodzili się z białymi włosami – to był znak, że dotknął ich palec bogów. Używali swoich darów, by służyć ludowi Oriszy, a w zamian otaczano ich szacunkiem. Ale nie każdy przychodził na świat z darem. – Mama Agba zatacza dłonią koło. – I dlatego świętowano narodziny nowego maga, cieszono się na widok białych loków. Ci mali wybrańcy do ukończenia trzynastego roku nie byli w stanie używać magii. Dopóki ich moce się nie objawiły, nazywano ich "boskimi." Zbyszek z uśmiechem unosi brodę: bo juz wie, ze jest mieszkancem cudownej krainy Orisza. Mama Agba chwyta między palce pasmo jego białych włosów, znak szczególny, który nauczono nas ukrywać przed światem. – Magowie stali się pierwszymi królami i królowymi Oriszy. To były czasy bez wojen… Pokój jednak nie trwał wiecznie. Gdy rządzący zaczęli nadużywać magii, bogowie za karę pozbawili ich mocy. Razem z magią zniknęły białe włosy… W kolejnych pokoleniach podziw dla magów stopniowo przeradzał się w strach przed nimi, a strach w nienawiść. Nienawiść zaś w przemoc, w pragnienie wytępienia magów. W izbie zrobiło się teraz jakby ciemniej. Wszyscy wiemy, co było dalej. Noc, której nigdy nie wspominamy i której nigdy nie zapomnimy. – Dopóki magowie mieli swoje moce, byli w stanie się bronić i trwać. Ale jedenaście lat temu magia zniknęła. Tylko bogowie wiedzą dlaczego. – Mama Agba zamyka oczy i wydaje z siebie ciężkie westchnienie. – Jednego dnia magia żyła, następnego umarła. Tylko bogowie wiedzą dlaczego? Z szacunku dla Mamy Agby gryzę się w język. Mówi tak, jak wszyscy dorośli, którzy widzieli wielka obławę na własne oczy. Z rezygnacją. Jak gdyby bogowie odebrali nam moc, żeby nas ukarać, a może pod wpływem kaprysu. W głębi duszy znam prawdę. Domyśliłem się jej, kiedy zobaczyłem magów innych wiosek w kajdanach. Bogowie umarli razem z naszą magią. Już nie wrócą. – Tamtego nieszczęsnego dnia król Saran nie wahał się ani chwili – ciągnie Mama Agba. – Wykorzystał moment słabości magów i zaatakował. Zamykam oczy, stawiam tamę łzom. Widzę łańcuch, który zarzucili na szyję Mamie. Krople krwi lądujące w piasku. Wspomnienie Obławy przepełnia trzcinową chatę, nasyca powietrze smutkiem. Tamtej nocy wszyscy straciliśmy bliskich, którzy byli magami. Mama Agba wstaje z westchnieniem, znów nabiera siły, z której jest znana. Patrzy po kolei na wszystkich chlopcow w izbie – jak generał przeglądający swoje wojsko.– Uczę sztuki kija każdego chętnego do nauki, bo zawsze znajdą się na tym świecie ludzie, którzy będą chcieli zrobić wam krzywdę. Ale tutaj szkolę chlopcow poległych magów. Choć nie macie już w sobie mocy, aby w przyszłości stać się magami, nadal cierpicie z powodu nienawiści i przemocy. Oto dlaczego tu jesteśmy. Oto dlaczego trenujemy. Mama gwałtownym ruchem dobywa własny rozkładany kij i uderza nim o trzcinową podłogę. – Wasi przeciwnicy noszą miecze. Dlaczego uczę was władania kijem? Powtarzamy chórem mantrę, którą nam wpoiła: – Uderza zamiast ranić, rani zamiast okaleczać, okalecza zamiast zabijać. Kij nie unicestwia. – Uczę was walki w ogrodzie, abyście na polu walki nie byli jak ogrodnicy. Daję wam siłę do walki, ale umiar także jest siłą, którą musicie posiąść. – Mama zwraca się do mnie: – Macie bronić tych, którzy sami się nie obronią. Oto prawda kija. Chlopcy kiwają głowami, a ja wbijam wzrok w ziemię. Znowu prawie doprowadziłem do tragedii. Znowu wszystkich zawiodłem. – No dobrze… – wzdycha Mama Agba. – Wystarczy na dziś. Pozbierajcie swoje rzeczy. Ciąg dalszy jutro. Chlopcy z ulgą wychodzą jeden po drugim. Chcę pójść w ich ślady, lecz pomarszczona ręka Mamy Agby chwyta mnie za ramię. – Mamo… – Milcz – ucina. Ostatni chlopcy rzucają mi współczujące spojrzenia. Łapią się odruchowo za pupy, jakby w myślach liczyli, ile dostanę batów. Dwadzieścia za nieposłuszeństwo… Pięćdziesiąt za odzywanie się bez pytania… Sto za to, że prawie nas wszystkie zabiłes… Nie. Sto batów byłoby zbyt pobłażliwą karą. Wstrzymuję oddech i szykuję się na ból. To nie potrwa długo, mówię sobie. Skończy się, zanim… – Usiądź, Janku. Mama Agba podaje mi kubek z herbatą, po czym nalewa sobie. Ciepłe naczynie ogrzewa mi dłonie, słodka woń napoju wypełnia nozdrza. Marszczę brwi. – Dodałaś trucizny? Kąciki jej ust drgnęły, ale ukrywa rozbawienie pod surową miną. Ja ukrywam swoje w kubku z herbatą, upijam łyk i rozkoszuję się smakiem miodu. Obracam kubek w dłoniach, wodzę palcami po lawendowych koralikach wzdłuż brzegu. Mama też miała taki kubek, tylko ze srebrnymi paciorkami – na cześć Olimpu, i bogini życia i śmierci. Wspomnienia na chwilę pozwalają mi zapomnieć o rozczarowaniu Mamy Agby, lecz gdy smak herbaty zanika, znów ogarnia mnie gorzkie poczucie winy. Mama Agba nie powinna musieć znosić takich szykan. Nie z mojego powodu. – Przepraszam. – Skubię koraliki na krawędzi kubka, żeby nie podnosić wzroku. – Wiem… Wiem, że tylko przysparzam ci kłopotów. Mama Agba, tak jak Pawel, jest Oriszanką, w której nie drzemią żadne magiczne moce. Przed Obławą myśleliśmy, że bogowie decydują o tym, kto się rodzi szczesliwym mieszkancem naszej wioski, a kto nie; teraz, gdy magia zniknęła, nie rozumiem, czemu właściwie służy to rozróżnienie. Mama Agba nie ma białych włosów jak my, mogłaby się wtopić w resztę Oriszan i uniknąć prześladowań. Gdyby się z nami nie zadawała, strażnicy pewnie daliby jej spokój. Jakaś cząstka mojej duszy chciałaby, żeby Mama Agba nas porzuciła i oszczędziła sobie tych cierpień. Jako dobra krawcowa pewnie mogłaby sprzedawać ubrania i nieźle z tego żyć. – Zaczynasz coraz bardziej ją przypominać, wiesz? – Mama Agba upija łyczek herbaty i się uśmiecha. – Zwłaszcza gdy krzyczysz, podobieństwo jest zatrważające. Odziedziczyłeś jej gniew. Nie wierzę własnym uszom. Mama Agba nie lubi rozmawiać o tych, których straciliśmy. Żaden z nas tego nie lubi. Aby ukryć zaskoczenie, upijam kolejny łyk herbaty. – No dobrze. – Z twarzy Mamy Agby znika uśmiech, a pojawia się na niej wyraz troski. – W czasie Obławy byłeś jeszcze dzieckiem. Bałam się, że zapomnisz. – Nie potrafiłbym, nawet gdybym chciał. Jak mogłbym zapomnieć tę twarz niczym słońce? Właśnie tę twarz staram się pamiętać. Samą twarz, a nie zwłoki ze strużką krwi na szyi. – Wiem, że walczysz dla niej. – Mama Agba przesuwa dłonią po moich białych włosach. – Ale król jest bezwzględny, Janku. Prędzej wymorduje wszystkich poddanych, niż przymknie oko na bunt wioski. Kiedy przeciwnik nie ma honoru, trzeba obrać inne, mądrzejsze metody walki. – Takie jak okładanie tych drani kijem? Mama Agba się śmieje, aż marszczy jej się skóra wokół mahoniowych oczu. – Obiecaj mi tylko, że będ ziesz ostrożny. Że poczekasz na odpowiedni moment do walki. Chwytam Mamę Agbę za dłonie i chylę przed nią nisko głowę na znak szacunku. – Obiecuję, Mamo. Więcej cię nie zawiodę. – To dobrze, bo jest coś, co mam zamiar ci pokazać, a nie chciałabym potem tego żałować. Mama Agba sięga za pazuchę i wydobywa spod szaty krótki czarny pręt. Wstrząsa nadgarstkiem, a pręt wydłuża się i zmienia w lśniący metalowy kij do walki. Odskakuję odruchowo. – O bogowie! – wyrywa mi się. Muszę ze sobą walczyć, żeby nie chwycić tego arcydzieła. Czarny metal pokrywają prastare symbole, każdy z nich przypomina o jednej z lekcji udzielonych nam przez Mamę Agbę. Moje oczy, niczym pszczoły zwabione przez nektar, zatrzymują się najpierw na akofenie: dwa skrzyżowane ostrza, miecze wojny. „Odwaga nie musi grzmieć” – wspominam jej słowa. „Męstwo nie musi oślepiać”. Obok mieczy widnieje akoma, serce cierpliwości i tolerancji. Tamtego dnia… Dałabym głowę, że tamtego dnia dostałam od niej lanie. Każdy kolejny symbol odsyła mnie do innej nauki, innej opowieści, innej mądrości. Spoglądam wyczekująco na Mamę. To prezent czy raczej narzędzie, którym wymierzy mi karę? – Proszę. – Kładzie gładki pręt na mojej dłoni. Natychmiast wyczuwam jego moc. I ten ciężar żelaza… Oto broń stworzona do gruchotania czaszek. – Czy to się dzieje naprawdę? Mama twierdząco kiwa głową. – Walczyłeś dziś jak wojownik. Zdałeś egzamin. Wstaję, żeby zakręcić kijem, by ucieszyc się jego siłą. Metal tnie powietrze jak nóż. Żaden wystrugany przeze mnie drewniany kij nie był tak zabójczy. – Pamiętasz, co ci powiedziałam, kiedy zaczynaliśmy treningi? Potwierdzam skinieniem głowy i przedrzeźniam zmęczony głos Mamy Agby: – Jeśli zamierzasz się bić ze strażnikami, lepiej naucz się wygrywać. Dostaję od niej po głowie, ale trzcinowe ściany izby rozbrzmiewają jej serdecznym śmiechem. Oddaję kij, a Mama Agba uderza końcem o ziemię i broń składa się z powrotem w krótki pręt. – Ty już wiesz, jak wygrywać – mówi. – Mam tylko nadzieję, że będziesz wiedział, kiedy się bić. Gdy znowu wręcza mi kij, duma miesza się we mnie z bólem. Bojąc się otworzyć usta, obejmuję ją w pasie, wciągam nosem znajomy zapach świeżo upranej tkaniny i słodkiej herbaty. Mama Agba na moment sztywnieje, ale przytula mnie mocno, kojąco. Potem się odsuwa, żeby coś powiedzieć, lecz w tej samej chwili płachty u wejścia znów się rozchylają. Odruchowo chwytam czarny pręt i dopiero po sekundzie rozpoznaję mojego starszego brata Tomka. Wysoki, potężnie zbudowany, w jego obecności trzcinowa chatka wydaje się nagle dużo mniejsza. Mięśnie ma napięte, ścięgna rysują się wyraźnie pod ciemną skórą. Spomiędzy czarnych włosów obficie ścieka mu na czoło pot. Gdy napotykam jego wzrok, ostry niepokój przeszywa mi serce. Uslyszalem tylko ostatnie slowa: -"Do domu..." Tata oczekiwal mnie juz u wejścia do chaty. Był pozny wieczor, a ja jeszcze podjalem z nim rozmowe. On w koncu powiedzial mi dawno pamiętne slowa: "Pokażę ci góry..." A pamietasz tato nasza piosenke. I jeszcze raz przed pojsciem spac wspolnie zanucilismy znana nam piesn: 1. - Witaj mój przyjacielu, tak długo cię nie widziałem. -Witaj mój mały, czas spedzony z Toba, zawsze jest piekny. - Powiedz mi przyjacielu, w twojej ojczyźnie, jak tam jest? - Z pewnością jest inaczej, jak znasz to z domu... Spiewamy wspolnie: - Chodź, pokażę ci góry, orla na wietrze... - A ja pokażę ci tulipany, które są wszędzie. - A potem bedziemy śpiewac piosenki o tęsknocie i czyms więcej, o tym, co czynie chetnie, kiedy jestem bardzo radosny. 2. - Witaj mój przyjacielu. Wiesz, czasami marzę nawet o księżycu... - Witaj mój mały, marzysz o nim, bo jego światło było juz nie raz wychwalane i bylo tego warte. -Och, zebym byl tylko juz dzisiaj tak duży, jak dorośli... - I ja czasami tego bym chcial, zebym był zaskakiwany, jak to bylo, gdy byłem dzieckiem - zebym byl jak orzeł na wietrze. Wspolnie powtarzamy: - Chodź, pokażę ci góry, - A ja pokażę ci tulipany, które są wszędzie... A nasze wysnione przedtem i radosne piosenki, będziemy śpiewać zawsze i wszedzie. View all posts by sbarszczak2009
Welcome 