esej o moralności

CV 20 Minutes

Stanisław Barszczak, Schyłek moralności granic
Książka „Dziedzictwo cnoty”(1982) Alasdair MacIntyre’a daje początek nowemu sposobowi myślenia w etyce, a raczej stanowi próbę odnowienia Arystotelesowskiej etyki… W 1988 roku ukazała się racjonalność?”(Alasdair MacIntyre, Whose Justice? Which Rationality?, University of Notre Dame następna bardzo ważna książka tego szkockiego myśliciela pt. „Czyja sprawiedliwość? Jaka Press., 1988). Co mnie w tej refleksji filozoficznej, którą teraz dla siebie odszukałem, najwięcej interesuje? Przede wszystkim sytuacja moralna, którą A. MacIntyre nazywa etyką cnót- i właśnie o tej ostatniej traktuje niniejszy tekst.
I Teoria moralna MacIntyre’a
Alasdair MacIntyre kładzie nacisk na narrację osoby, którą jednostka realizuje przez całe jej życie, będąc wierna sobie i epoce, w której przyszło jej działać, czyniąc wnętrze i zewnętrze swojej osoby zupełną jednością. Realizująca się w ten sposób „moralność osobowa”, zdaniem MacIntyre’a, powinna być konstruowana przede wszystkim w terminach życia. Myśliciel zauważa, że jaźń ludzka, mająca charakter narracyjny, może się tworzyć tylko w ramach jakiejś tradycji, tradycji szczepu, ludu, narodu, państwa, cywilizacji. Tradycja jest stwarzana przez praktyki. Albowiem tożsamość ludzka wyraża się w praktyce. Czy jest praktyka? Przez „praktykę” mamy na myśli wszelką spójną i złożoną formę społecznie ustanowionej, kooperatywnej działalności ludzkiej, poprzez którą dobra wewnętrzne wobec tej działalności są realizowane w procesie dążenia do realizacji wzorców doskonałości. Te ostatnie stają się charakterystyczne dla tej formy działalności i które po części ją definiują: dzięki tak pojętej działalności praktycznej ludzka zdolność do osiągania doskonałości oraz ludzkie pojęcie celów i dóbr ulegają systematycznemu poszerzeniu (A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, tłum. Adam Chmielewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s.338). Praktyka, a przez to cnota, jest możliwa tylko w ramach określonej wspólnoty, jest to relacja dwustronna, gdyż również to właśnie cnoty utrzymują wspólnotę w istnieniu. Cnoty powstają tylko w ramach jakiejś wspólnoty i tradycji. Tradycje zaś zmieniają się: jedne wypierają drugie, a wraz z nimi zmienia się koncepcja moralności. Zmiana tradycji następuje, gdy zaczynają się nawarstwiać trudności i niekonsekwencje. Każda tradycja doświadcza od czasu do czasu wewnętrznych sprzeczności i napięć, każda z nich wypracowuje więc swoje własne mechanizmy radzenia sobie z takimi problemami. I tak należy, w ramach każdej tradycji, zarejestrować niespójności zachodzące między własnymi centralnymi tezami konkurencyjnych tradycji, sformułować kontrowersje (zarzuty względem własnej teorii) wysuwane przez rywala we własnych terminach (charakterystycznych dla poszczególnych tradycji) i dokonać wyjaśnienia podstaw ich odrzucenia. Jak twierdzi MacIntyre, tradycja zwycięża swych rywali wtedy, gdy może ich włączyć do swojej narracji. Narracyjną osobowość jednostka realizuje przez całe jej życie, w kooperacyjnej działalności ludzkiej. Musimy wiedzieć, że bez cnót wszelka praktyka nie oparłaby się „korumpującemu wpływowi instytucji”, ze swej istoty nastawionych tylko na osiąganie dóbr zewnętrznych. Tak więc te cztery pojęcia: cnoty, narracyjnej osobowości, praktyki oraz tradycji są ze sobą powiązane, stanowiąc osnowę koncepcji teorii moralnej MacIntyre’a.
Powiedzieliśmy, że cnoty powstają tylko w ramach jakiejś wspólnoty i tradycji. Ale czym są cnoty? Cnoty należy rozumieć jako skłonności, które podtrzymują istnienie praktyk i-kooperacji, umożliwiają nam uzyskiwanie dóbr wytwarzanych w tych praktykach, oraz które pozwalają nam zarazem wytrwać w tego rodzaju poszukiwaniach, pomagając nam przezwyciężyć krzywdy, pokusy i zakłócenia, i które przynoszą nam coraz szerszą samowiedzę i coraz szerszą wiedzę o dobru (por. Stanisław Gałkowski, Cnoty i relatywizm. Alisdaira MacIntyre’a próba przekroczenia relatywizmu, tamże, s.391). Cnoty są więc istotą procesu, w którym jednostka odnosi siebie i swoje życie wobec różnych praktyk-kooperacji, konstytuujących kontekst jej życia. Wydaje mi się, że dzisiaj za bardzo opieramy się na praktykach, jako formach kooperacji, banalizując sprawdzone przez stulecia teorie moralne.
MacIntyre konsekwentnie przeciwstawia więc etyce współczesnej etykę antyczną, przede wszystkim Arystotelesa. O sile i zdolności przetrwania tej tradycji decyduje przede wszystkim etyka cnót będąca jej istotnym składnikiem. Dla Arystotelesa życie dobre, to życie zgodne z cnotą, gdzie cnota jest rozumiana na podłożu teleologicznej koncepcji bytu ludzkiego. Koncepcji, zgodnie z którą człowiek ma swoją specyficzną naturę i właściwe dla niego cele. Dzięki odwołaniu się do naturalnych celów można przeprowadzić rozróżnienie między tym, jacy aktualnie jesteśmy a tym, jacy powinniśmy być. Umożliwia to również moralną ocenę poszczególnych czynów jako prowadzących do celu lub od niego odwodzących. Dzięki temu etyka cnót może uniezależnić dobro od woli jednostkowej i poddać je wewnętrznej racjonalności. Charakterystyczne dla etyki współczesnej odrzucenie teleologii spowodowało, że nasze zasady postępowania zdegenerowały się w niekoherentne i pozbawione podstaw. Koncepcja dobra człowieka zawsze miała istotny wymiar społeczny. Społeczeństwo stanowi naturalne granice, poza które indywidualna zdolność „samokreacji” nie może wyjść. Tymczasem we współczesnym świecie jesteśmy, zdaniem MacIntyre’a, nie tylko podmiotami swoich własnych wyborów, ale również całkowicie wyizolowanymi wyborcami, nie ma więc dłużej możliwości, by zrozumieć na czym polega nasze dobro. Prowadzi to ostatecznie do bycia determinowanym przez społeczeństwo i okoliczności, w jakich przyszło nam żyć. MacIntyre odrzuca liberalną koncepcją jaźni uważając, że implikuje ona, iż wartości są determinowane przez indywidualne wybory, co uniemożliwia satysfakcjonujące odróżnienie tego, jacy jesteśmy, od tego, jacy powinniśmy być. A bez tego rozróżnienia niemożliwy jest ani indywidualny rozwój, ani jakieś trwałe reguły życia społecznego.

II Wyższość ‘etyki cnót’ nad innymi teoriami moralnymi
Cnota jest zatem podstawą trwałości wszelkich praktyk jako form ludzkiej współpracy, tak rozumiane praktyki tworzą tradycje, a wspólnoty ludzkie a przede wszystkim jaźń ludzka może się tworzyć tylko w ramach jakiejś tradycji. Wszystko to razem powoduje, że etyka cnót była w stanie przetrwać i rozwijać się w najróżniejszych kontekstach społecznych, kulturowych i historycznych. A ponieważ współcześnie najważniejszą odmianą „arystotelesowskiego schematu pojęciowego” jest tomizm, to on właśnie jest tą preferowaną przez MacIntyre’a etyką mającą wyraźną wyższość nad swoimi konkurentami. Tomizm w ujęciu MacIntyre’a to zwycięstwo filozofii nierelatywistycznej. Otóż pragmatyczna argumentacja służy MacIntyre’owi w pierwszym rzędzie do wykazania wyższości etyki cnót nad innymi teoriami moralnymi. Cnoty wprawdzie można traktować jako mające wartość użyteczną, bo prowadzącą do uzyskania i utrwalenia dóbr zewnętrznych (zwracał na to uwagę już Arystoteles), ale jednocześnie cecha, by być uznana za cnotę, musi ułatwiać realizowanie dóbr nie tylko zewnętrznych, ale przede wszystkim wewnętrznych, a dobra te mają charakter autonomiczny i są niezależne od indywidualnych decyzji podmiotu działającego. Rozumowanie mające na celu uzasadnienie nierelatywnej etyki, odwołujące się do argumentacji pragmatycznej może (choć moim zdaniem bynajmniej nie musi) być wewnętrznie sprzeczne, lecz rozumowanie odwołujące się do kryteriów obiektywnych będzie nieprzekonywujące dla tych, których ma przekonać. Jest tutaj pewien paradoks. Tomizm kształtuje umysł człowieka w takiej formie, że każe mu szukać przyczyn aż do pierwszej praprzyczyny. Pragmatyczne uzasadnienie etyki cnót jest wewnętrznie sprzeczne. Nie można uzasadniać obiektywnej etyki odwołując się do argumentów, których założeniem jest, że takowa nie istnieje. MacIntyre dobrze rozumie, że „wymogi” cnót są autonomiczne, że cnoty jako cnoty uprawiać można jedynie ze względu na nie same, a zatem wszelka namowa do ich praktykowania ze względu na coś innego niż one same jest niekonsekwencją. Tomizm w Polsce w wydaniu MacIntyre’a tym samym nie za bardzo może się przyjąć. Choć tomizm ma wiele zalet , i przynajmniej od stu dwudziestu lat jest przedmiotem studiów szczególnie teologicznych. Charakterystyczne jest to, że polska myśl tomistyczna nie wydała na przykład żadnej krytyki marksizmu. A zaletą tomizmu był przede wszystkim odziedziczony po Arystotelesie zdrowy rozsądek, na którym w swych analizach oparł się Alisdair MacIntyre. Ta pozytywna właściwość tomizmu owocowała jednak niepokojącą gotowością do kompromisu. Tomiści ciągle usiłowali budować mosty, nawet tam, gdzie drugiego brzegu nie było. Jeszcze się może okazać, że mosty współczesnych tomistycznych komentatorów MacIntyre’a wiszą w powietrzu.
Stara tomistyczna anegdota brzmi: jak się zna, to się kocha. Tymczasem każdy mąż wie, że jest dokładnie na odwrót. Kocha się, a dopiero potem się poznaje. I bardzo często, kiedy się poznaje, to się przestaje kochać. Taki układ eliminuje rzeczywistość czasu, dziejowość, przecież czym innym jest teza wypowiedziana dwieście lat przed Chrystusem, a czym innym podobna teza wypowiedziana dwieście lat po Chrystusie… Ginie rozwój prawdy poprzez tradycję…. Tomizm, ta fascynująca metafizyka świata, bytu, rzeczy, imponująca konstrukcja przypadłości, przyczyn, skutków, form, materii- w ostatecznym rozrachunku była jednak nieludzka, bo gubiła konkretnego człowieka, jego nadzieje, radość, śmiech, tę cudowność życia, także nieprzewidywalność! Gdzie łaska, która nie jest ani cudem, ani regułą. Chmielewski twierdzi wręcz, że „teoria praktyk, tradycji i cnót prowadzi do historycystycznego rozwiązania problemu relatywizmu, które […] nie daje się pogodzić z tomizmem” Chmielewski (por.A. Chmielewski, Niewspółmierność, nieprzekładalność, konflikt. Relatywizm we współczesnej filozofii analitycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s.301). Genetyczne cechy tomizmu przerastają jakby trzon samej teorii. A przecież istnieją inne szkoły obserwacji świata ludzi i zwierząt. I tak fenomenologia każe zatrzymać się nad tym, co dane, i opisywać to aż do znudzenia, więc patrzymy na każdą sprawę ze wszystkich stron. I tak zaczyna się w pewnym momencie rozumieć rzeczy w ich jednostkowej istocie. Jak coś jest oświetlone to, co jest Husserl. Jakim światłem one świecą, czego trzeba, by zabłysnęły ku nam swym światłem… oto jest stół. Miałem poczucie nieautentyczności świata, który mnie otaczał. Gry pozorów, kłamstwa, udawania, tchórzostwa. Nic nie mówiło się naprawdę, więc ja chciałem mówić naprawdę. Bo wchodząc w dialog musisz wnieść swoją twarz. Więc wnosisz coś z siebie, twoja jednostkowość i niepowtarzalność skrywa się za ściankami kryształu naszego człowieczeństwa. I wiesz, że można opisywać świat i wyjaśniać go, nie formułując żadnych postulatów praktycznych. I tak odczytywanie MacIntyre’a ma dla mnie, jako księdza, nie tylko korzenie duszpasterskie, ale też konkretny wyraz. I tak powołuję się tutaj na jedyne spotkanie z tomizmem polskiego księdza Józefa Tischnera, który zanotował także, że prowadził swoisty wyścig z czasem, że nosił w sobie uraz-traumę, jakąś jemu tylko znaną ranę. To wszystko tworzyło szczególną perspektywę życiową. Potrzebował znaleźć język, który pozwoli mu zaakceptować jego sytuację. Naturalnie żadną miarą nie mógł to być język uporządkowanego świata tomizmu. Mój świat był zupełnie nie uporządkowany. Ja się w tomizmie nie mieściłem, napisał. Ale teraz po nowych lekturach jakbym już umiał zaakceptować mój status pariasa, rolę człowieka, który od trzydziestu lat chciałby się sprzedać z własnymi przekonaniami. Była to dość długa i bolesna absencja. A dziś jestem już znanym… (por. wspomnienia ks. J. Tischnera z książki Między Panem a Plebanem, Kraków 1995). W związku z tym wyznaniem wydaje mi się, że Ksiądz Tischner jednakże zostawił za sobą manichejczyka bez własnego zdania, a jego homo sovieticus jakby nie ostał się w naszych czasach renesansu wiary. I może lepiej, że tak się stało.

Ksiądz Józef Tischner powiedział również gdzieś , że świadomość wdowy to jest właściwa świadomość chrześcijańska- bo chrześcijanin nie daje wiele! A co mnie w tej refleksji filozoficznej w ujęciu A. MacIntyre’a urzekło? Mianowicie poszukiwanie języka, który pozwoli mi zrozumieć moją własną sytuację w świecie. Dzięki tej refleksji lepiej potrafię siebie w swojej sytuacji zaakceptować, przestałem własne położenie odczuwać jako niezwykłą ofiarę. Jakkolwiek zawsze miałem własny język wypowiedzi, to jednak z moją kulturą filozoficzną zupełnie nie tak dawno otwarłem się na struktury języka etyki i prawo moralności. Tym samym mi jest łatwiej opisywać mniejszą solidarność dzisiaj, bo mniej wrażliwości, emocji, odpowiedzi na moc, wyroki władzy. Dzisiaj jaśniej zauważam tutaj autonomię wszelkiej osoby, zadanie społeczeństwa, granice moralności. Przywołam tutaj jako ksiądz problem obecności Chrystusa w Eucharystii, którą pokazywano, jako obecność szklanki. Zamiast szukać zakorzenienia w historii, próbowano moralność nie raz znaleźć w pseudonaukowych dywagacjach. Oto wszystko sobie jeszcze wyjaśnimy… Tomizm, ta fascynująca metafizyka świata, bytu, rzeczy, imponująca konstrukcja przypadłości, przyczyn, skutków, form, materii- w ostatecznym rozrachunku była jednak nieludzka, bo gubiła konkretnego człowieka, jego nadzieje, radość, śmiech, tę cudowność życia, także nieprzewidywalność! Gdzie łaska, która nie jest ani cudem, ani regułą. Pamiętam jeszcze, jak pewnego dnia nad polskie wybrzeże zawitała Solidarność. Wtedy poczułem dumę, że jestem Polakiem… Ksiądz Tischner pisał w tamtym czasie esej o wiązaniu nadziei! „Żadne społeczeństwo nie może trwać w nastroju kompletnej beznadziejności… Ja w to nie wierzyłem.” Styl pracy… Obrona religii jako doświadczenia ludzkiego. Kto ma się nie lękać owego ustroju, którego wszyscy się boją- ten potrzebuje transcendencji , musi posiadać wewnętrzny świat, który da mu siłę. Czułem potrzebę uporządkowania świata, a bez transcendencji trudno było tego dokonać. To była pokora wobec wartości- nie wobec sytuacji. Teksty Tomasza z Akwinu nie są dla ludzi przekonywujące, należało powiedzieć o nadziei, trzeba było sięgnąć do G. Marcela, napisał ksiądz Tischner. Żeby pytać o sens lub jakiś bezsens, należało zgłębić Heideggera i Sartre’a. Wydawało mi się, że nasza wiedza o człowieku jest inna niż to, co znajdujemy w tomizmie. Już widziałem jaskrawy konflikt między doświadczeniem konkretnego człowieka a tomistycznymi schematami. Tomasz fascynował katolików poszukujących spójności między wiarą i wiedzą. Tymczasem tomiści zamiast integrować dorobek innych i włączać go do chrześcijaństwa, zajęli się wyrzucaniem. Paradoksalnie właśnie tomizm-filozofia wielkiej syntezy- stał się legitymacją swego rodzaju intelektualnej inkwizycji w kościele. Zniknął- głęboki w tomistycznym chrześcijaństwie- wymiar syntezy, a na jego miejscu pojawiła się eliminacja. Ale to nie był przypadek. Taki los tomizmu był wpisany w ducha dzieł samego Tomasza… Na to fałszywe przekonanie nałożyły się braki w rozumieniu człowieka, w filozofii historii, w idei dziejowości. Święty Augustyn zaczął rozwijać tę problematykę , ale tomizm zupełnie ją wyeliminował. (A. Michnik, Józef Tischner, Jacek Żakowski, między Panem a Plebanem, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1995, s. 200). Ja nie śnię, ja nie omijam prawdy…, bo nie twierdzę, że tomizm nie miał zalet… Ale ów Tomaszowy zdrowy rozsądek- stąd niepokojąca ta gotowość do kompromisu… Zauważam na marginesie Tomasza nową jeszcze myśl, otóż jest charakterystyczne , że i teoria MacIntyre’a nie ma krytyki. A trzeba zbierać sprzymierzeńców…

III Historyzmowi i relatywizmowi ‘nie’
Szkocki filozof, Alisdair MacIntyre w pracy „Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?” sprzeciwia się historyzmowi i relatywizmowi. MacIntyre zrobił to, co dla wielu było niewybaczalnym grzechem, gdy twierdził, że projekt myśli europejskiej okresu Oświecenia był pomyłką. Filozof kładzie nacisk na znaczenie historii. Jednym z powodów czytania MacIntyre jest to, że jego praca jest niezwykle wpływowa, nawet wśród tych, którzy nie zgadzają się z jego pozycją. Innym powodem poczytności jego tekstów byłoby zainteresowanie tematami, które omawia: historia, polityka, etyka, religia, epistemologia, filozofia w ogóle, i relacje między nimi. I tak filozof bardzo mocno sprzeciwił się wielu aspektom modernizmu i liberalizmu. Jednym z najważniejszych aspektów modernizmu, którym zainteresowali się myśliciele słowiańscy jest polityczny liberalizm. Tutaj rodzi się problem: jakie aspekty myśli liberalnej mogą być przejęte, a jakie aspekty muszą być odrzucone, by okazały się ostatecznie racjami religijnymi. Książka, która początkowo wywołała wielką burzę kontrowersji było Dziedzictwo cnoty (Alisdair MacIntyre, Dziedzictwo cnoty : studium z teorii moralności, Tłum. Adam Chmielewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; por. Alisdair MacIntyre, After Virtue: A Study in Moral Theory, 2nd edition, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1984). Aby zrozumieć prawdziwe znaczenie Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?, trzeba zrozumieć coś z wcześniejszej pracy. Dziedzictwo cnoty(1982) zaczyna się niepokojącą sugestią, że moralny dyskurs Zachodu stracił swoje znaczenie, że służy jako przebranie dla wyrażenia preferencji, próbuje zdobyć władzę, emocje i postawy, ale to przestało mieć jakikolwiek związek z tym, co jest naprawdę dobre i co słuszne. MacIntyre atakuje odpowiedzialność samą, obwinia ją właśnie za upadek zachodniej etyki podczas epoki Oświecenia. Większa część książki usiłuje krytykować różne aspekty myśli Oświecenia na podstawie poglądów autorów: Hume, Kant, utylitaryzmu, emotywistów, i współczesnej liberalnej filozofii politycznej, w szczególności opracowań Johna Rawlsa (por. John Rawls, Theory of Justice, Cambridge: Harvard University Press, 1971). MacIntyre widzi tylko dwa sposoby, aby wyjść poza błędy modernizmu i liberalizmu: albo musimy przyjąć nietzscheański nihilizm, albo musimy powrócić do arystotelesowskiej etyki.
Arystotelesowska alternatywa nie jest prostym powrotem do greckich lub średniowiecznych systemów myśli. Oświeceniu krytyki scholastyki bardzo odpowiadały, zwrot współczesny musi łączyć zreformowany arystotelizm zgodny z nowoczesną nauką. Oznacza to, że telos lub kres człowieka nie może być rozumiany jako określony przez biologię, należy zgłębiać go raczej poprzez refleksję nad historią i ludzkimi praktykami i tradycjami, które zmieniały się, ewoluowały na przestrzeni dziejów. Większa część Dziedzictwa cnoty jest komentarzem MacIntyre’a do arystotelizmu , filozof przedstawia historycznie jego rozwój aż po „teorię cnót”. Podobnie jak Nietzscheańska krytyka arogancji Oświecenia MacIntyre przyznaje, że nie ma absolutnego punktu odniesienia, z którego możemy dojść do absolutnych prawd moralnych. Każdy z nas musi zobaczyć świat z własnej pozycji w historii i społeczeństwie. Jest to wstęp, który doprowadził wielu krytyków autora Dziedzictwa cnoty do oskarżania go o relatywizm czy też historyzm. I to zostało napisane w dużej mierze w odpowiedzi na tę krytyczną pracę, Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?. W przeciwieństwie do Nietzscheanistów albo też genealogów MacIntyre odnosi się tutaj nie tylko do trzech rywalizujących ze sobą wersji moralnego poszukiwania: Encyklopedia, Genealogia i Tradycja (Notre Dame. University of Notre Dame Press, 1990), ale także do tzw. post-modernistów.
MacIntyre nie akceptuje twierdzenia, że ponieważ jesteśmy zobowiązani do naszych ograniczonych perspektyw, uwarunkowanych historią i pozycją społeczną, to tym samym jesteśmy pozbawieni pewności i prawdy absolutnej. Filozof raczej jest zdania, że człowiek posiada zdolność rozumienia konkurencyjnych perspektyw, nawet jeśli one nie mogą być przetłumaczone, idiom jednej nie przetłumaczalny na idiom drugiej. Na podstawie takiego rozumienia, racjonalna ocena i osąd mogą być sprawowane, przy uwzględnieniu mocnych i słabych stron konkurencyjnych światopoglądów i ideologii. MacIntyre rozszerza tę dyskusję w Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność? poza etyką, która była przedmiotem jego uwagi w Dziedzictwie cnoty, pokazując „prawdziwe zasady racjonalności”, filozof wprowadza spostrzeżenia oparte na jego etycznym myśleniu, a które są przenoszone na epistemologię. Istnieją dwa główne tematy opracowane w Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?: po pierwsze, jest to kontynuacja krytyki liberalizmu znajdującej się w Dziedzictwie cnoty, połączonej z afirmacją religijnej perspektywy, a po drugie, jest to odrzucenie relatywizmu złączonego z wyakcentowaniem znaczenia historycznych rozważań dla rozstrzygnięcia sporów między tradycjami. Kiedy dwie tradycje myślenia są tak różne, że to, co jest uważane za samo-oczywiste czy też oczywiste w jednej tradycji, a co uważa się za wątpliwe lub niezrozumiałe w innej, to wówczas we wszelkim zapytywaniu, niezbywalne prawo do zaistnienia roszczą sobie owe prawdziwe zasady rozumu. We współczesnej myśli zachodniej za zasady rozumu często uważa się te, które okazały się niezbędne dla nauk przyrodniczych i matematyki . Jeśli chce się ocenić, czy ta oto wizja racjonalności jest prawidłowa czy tamta, na przykład, bo znalazła się w pracach muzułmańskich filozofów, to musimy być bardzo ostrożni, aby uniknąć stawiania kwestii odnośnie użycia prawdziwych zasad, w ocenie tychże, z tej racji że są przedmiotem sporu . Relatywiści uznali takie kontrowersje za nierozwiązywalne. Twierdzą, że tkwimy wewnątrz naszych własnych światopoglądów, nie mogąc wypowiadać sądów na żaden z nich. MacIntyre rozróżnia dwie formy relatywizmu, które określa jako relatywista i perspektywista. Relatywista twierdzi, że nie może być żadnej racjonalności jako takiej, ale tylko racjonalność w stosunku do standardów jakiejś konkretnej tradycji. Perspektywista zaś twierdzi, że centralne przekonania- wiary tradycji, nie należy uważać za prawdziwe lub fałszywe, ale tylko jako dostarczające różne , uzupełniające się perspektywy dla przewidywalnych realiów, o którym one mówią do nas. MacIntyre twierdzi, że zarówno relatywista jak perspektywista są w błędzie, ponieważ nie uznają absolutnie ponadczasowego charakteru prawdy, i chcą zastąpić prawdę przez coś, co często nazywane jest uzasadnioną stwierdzalnością tylko. Zamiast prawdy, oni utrzymują, że najlepsze to, co możemy osiągnąć, to prawo lub nakaz dochodzenia różnych stwierdzeń w różnych okolicznościach.
Zdaniem MacIntyre’a rozwiązanie tego problemu odnośnie tego, jak dotrzeć do prawdy absolutnej z historycznie ograniczonej pozycji polega na tym, że uwaga samej historii może ujawnić wyższość jednej tradycji nad drugą, właśnie przy poszanowaniu przedstawianej kwestii. Aby przejść przez kryzys epistemologiczny z powodzeniem upoważnia się zwolenników tradycji badawczej do pisania na nowo swej historii w sposób bardziej wnikliwy, żeby taka historia jakiejś jednej tradycji zapewniała nie tylko sposób identyfikowania ciągłości, na mocy której ta tradycja badawcza przetrwała i rozwijała się jako jedna i ta sama tradycja, ale także- identyfikowanie dokładniej tej struktury uzasadnienia, która podtrzymuje jakiekolwiek roszczenia do prawdy dokonywane wewnątrz niej, roszczenia, które są już bardziej, i są inne, niż roszczenia do uzasadnienia, zagwarantowania pewności (ang. warranted assertibility, por. Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność? s. 169). Albowiem pojęcie uzasadnionego poręczania, zagwarantowania pewności, zawsze ma zastosowanie tylko w pewnym określonym czasie i miejscu przy poszanowaniu standardów panujących przy jakimś szczególnym scenariuszu w rozwoju tradycji badawczej, tym samym stwierdzanie, że to i to jest zawsze uzasadniająco zapewnieniem, bynajmniej, musi przywoływać implicite albo explicite wyraźne odniesienia do takich właśnie czasów i takich miejsc. A pojęcie prawdy jest jednak ponadczasowe. (A. MacIntyre, Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?, s. 363 ).

IV Przyznać wyższość obcej kultury
Alasdair MacIntyre twierdzi, że od kiedy tradycja może nie wynikać z epistemologicznego kryzysu podcinającego jej własne standardy, relatywista jest w błędzie, jeśli uważa, że każda tradycja musi się obronić. MacIntyre twierdzi ponadto, że istnieją przypadki spotkania kultur, w których z pewnego stanowiska należy przyznać wyższość obcej kultury, ponieważ to wyjaśnia, dlaczego doszło do kryzysu a taka czy inna kultura nie poniosła cierpień z tych samych defektów obecnych w ich własnej kulturze. To właśnie w ten sposób mieszkańcy Rzymu mogli przyjąć chrześcijaństwo, a ludzie z Iranu islam. Już wtedy wszyscy ludzie ujrzeli, że ich własne tradycje osiągnęły punkt kryzysowy, punkt, w którym dalsze postępy mogą być dokonywane jedynie przez przyjęcie, adopcję nowej religii.
MacIntyre twierdzi również, że stanowisko relatywistyczne jest bliskie samozagłady. Relatywista usiłuje pokazać jego stanowisko z neutralnego gruntu, na którym różne tradycje mogą być porównywane i prawda może tam być obwieszczana w stosunku do każdego z nich. Ale to jest także roszczenie do prawdy absolutnej, jak każde inne. Argument ten i inne podobne do niego, które można znaleźć w pracy Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność? wywołały wnikliwą krytykę. Dzisiaj antyczne już pytanie “po której stronie stoisz?” domaga się racjonalnej oceny, jakkolwiek wiele innych faktorów należy wziąć pod uwagę, takie jak: różne standardy racjonalności i moralności, postawienie akcentu na znaczenie historii, konfrontacja z europejskim modernizmem!
W tradycji intelektualnej, można zauważyć, że istnieją inne niewspółmierne tradycje, a decydujemy, że relatywizm najlepiej je wyjaśnia. Relatywizm głosi, nie ma absolutnej prawdy! Liberalizm- proklamuje neutralność między wszystkimi ideologiami! MacIntyre uznaje stanowisko Johna Haldane przyznając, że rozważania w Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność? przeciwko relatywizmowi, potrzebują jednak zmiany i przeniesienia akcentów. Jednocześnie wskazuje on, że w każdej większej tradycji intelektualnej, różne roszczenia odnośnie moralności i racjonalności są przedstawiane jako absolutnie prawdziwe. A przecież nie istnieje absolutne stanowisko, z którego możemy następnie dochodzić do absolutnych praw moralnych. Nie można wychodzić też z neutralnego gruntu, bo to jest nieustannie odwołanie do absolutnej prawdy bardziej jak każde inne. Współczesna krytyka MacIntyre’a może iść po linii penetrowania krytycyzmu. Otóż my też nie powinniśmy być neutralni! A idąc za Akwinatą my wybieramy jakkolwiek pewną, to jednak swoistą drogę autorealizacji, którą wcale nie muszą podążać inne kultury. MacIntyre podkreśla, że epistemologiczny kryzys ma miejsce kiedy różne tradycje z różnymi językami konfrontują siebie. Po jakiej linii ma iść współczesna krytyka relatywizmu? Z relatywizmem nie może być żadnego intelektualnego postępu, ponieważ nie ma próby dokonania rozstrzygnięcia sporu między teoretycznymi stanowiskami, a bez tej próby osiągnięcia bardziej rozumowej pozycji, w której prawda i fałsz mogą być rozdzielone, tradycje nie mogą rozwijać się racjonalnie, nie mogą też utrzymać roszczeń ich uprzednie prawdy. Muszą być poszukiwane przy różnych standardach racjonalności i moralności wspólne standardy! Muszę wyjaśnić wystarczająco błędy przeciwników, wzbogacając także własne pojęciowe źródła!
Spójrzmy więc jeszcze raz na obecny, ewidentny moment pękania historii. Ocena rzeczywistości moralnej, swoista umowa społeczna, sama musi rozpocząć się wewnątrz specyficznej tradycji. W średniowieczu ludzie nie mogli uwierzyć w Boga. W dobie jedynego wzrostu wiary naszej epoki krytyka MacIntyre’a może iść również od strony współczesnego woluntaryzmu. Krytyka MacIntyre’a od strony współczesnego woluntaryzmu. Władzą duszy, której dobro jest naturalnym przedmiotem, jest wola. Dążenie do dobra jest jej naturą. W przypadku innych władz człowieka, kierowanie ich ku dobru jest zadaniem cnót. Wola ma to dążenie sama z siebie i nie potrzebuje pomocy ze strony osobnej sprawności, cnoty. Jednak w odniesieniu do dobra, które przekracza zakres mocy woli (proportio potentiae) , cnota jest jej niezbędna. Takim dobrem przewyższającym jej zdolności jest Dobro, którym jest Bóg. Trzeba określić dokładnie gdzie, i w jakich poszanowaniach, w każdej z rywalizujących tradycji, leży prawda! Bo dzisiaj ludzie wybierają moralność bardzo różnie. Oto byt rozumny nie musi podlegać cnocie, nie musi brać pod uwagę cnotę! Fantazja o uniwersalnych standardach rozumu, dla których wszystkie racjonalne byty muszą podporządkować się cnocie bytu racjonalnego, została porzucona. Co mamy jeszcze przeciw MacIntyrowi: o trwałości liberalizmu stanowić będzie to, iż wytwarza on i odwołuje się do określonych praktyk oraz postaw społecznych i obywatelskich, a więc będzie on trwały, o ile będzie nawiązywał właśnie do jakiejś formy etyki cnót. I tak pomimo faktu, że władza jest niechciana, i zachowuje ona obowiązki, MacIntyre mówi, że jakkolwiek na władzę, na nich nie można liczyć, na tę władzę, i do nich nie iść, to jednak trzeba wybierać dobrze i mądrze. Zasady schematu moralnego Arystotelesa mają charakter trwały, stąd do nich jakoś będziemy jednak wracać, budując nowe społeczeństwo. MacIntyre nie wyprowadzał studentów z jego autentyczności nawracając się na katolicyzm. Tutaj byt rozumny może się cofnąć po raz pierwszy, jak też uznać triumfalizm bólu i cierpienia… Mnie się wydaje, że w tym eseju byłem wyrazicielem pewnych nastrojów. Poszukiwałem ideału światowej rewolucji o naszej moralności. Z własnego polskiego podwórka, prymas Stefan kard. Wyszyński- nie budując żadnej teorii- stworzył praktykę politycznego funkcjonowania Kościoła w warunkach komunistycznej dyktatury. Etyka cnót realizuje się tylko w ramach jakiejś tradycji. Pozostaję nieustannie w kościele katolickim, aczkolwiek trzeba wybierać dobrze i mądrze.

Unknown's avatar

Published by sbarszczak2009

Data: 2019-06-01 Stanislaw Barszczak, Jak Jas zostal magiem. Dzisiaj w naszej afrykanskiej wiosce mamy zawody sportowe. Poniewaz przynaleze do tzw. wielodzietnej rodziny, a takich w Ghanie, moim kraju, jest bardzo wiele, z niecierpliwoscia oczekuje na szczesliwa chwila wejscia do finalu zawodow. - Mamo, mnie wybierz. Muszę się powstrzymywać, żeby nie krzyczeć. Wbijam paznokcie w drewniany kij, ściskam go mocno, żeby usiedzieć w miejscu. Krople potu ściekają mi po plecach, nie wiem, czy to od porannego upału, czy dlatego, że serce tłucze mi się o żebra. Miesiąc w miesiąc byłem pomijany. Dziś musi wreszcie być inaczej. Odgarniam śnieżnobiały kędzior za ucho i staram się nie ruszać. Mama Agba jak zwykle nie ma zmiłowania, długo przygląda się każdemu z nas, aż nie wiemy, gdzie podziać wzrok. Jej brwi ściągają się w skupieniu, pogłębiając zmarszczki na ogolonej głowie. Z ciemnobrązową skórą i w niepozornym kaftanie Mama Agba niewiele się różni od reszty wioskowych starszych. Nikomu nie przyszłoby do głowy, że kobieta w tym wieku może być tak niebezpieczna. – Ekhm… – chrząka z przodu Pawel, w mało subtelny sposób przypominając, że on już przeszedł tę próbę. Posyła nam uśmieszek i obraca w dłoni ręcznie rzeźbiony kij, jakby nie mogł się doczekać, aż się dowie, którego z nas pokona w czasie dzisiejszego egzaminu. Większość chlopcow boi się pojedynku z Pawlem, ale ja nie czuję strachu. Ćwiczyłem i jestem gotowy. Wiem, że stać mnie na zwycięstwo. -Janku. Chropawy głos Mamy Agby przerywa ciszę. Słychać zbiorowe westchnienie piętnastu chlopcow, którzy nie zostali wybrani. Imię odbija się od plecionych ścian trzcinowej ahéré, aż w końcu zdaję sobie sprawę, że chodzi o mnie. – Naprawdę? – pytam. Mama Agba mlaska zniecierpliwiona. – Mogę wybrać kogoś innego… – Nie! – Zrywam się na równe nogi i natychmiast posyłam jej ukłon. – Dziękuję, Mamo. Jestem gotowy. Morze brązowych twarzy rozstępuje się przede mną. Idąc, skupiam się na moich bosych stopach ocierających się o trzcinową podłogę, sprawdzam jej przyczepność, żeby zwiększyć swoje szanse na wygranie pojedynku i zdanie egzaminu. Na czarnej macie do walki Pawel pierwszy mi się kłania. Czeka, aż uczynię to samo, ale jego wzrok tylko wznieca we mnie ogień złości. Stoi w nonszalanckiej pozie, świadczącej o braku szacunku, jakbym nie był godnym przeciwnikiem. Jakby uważał, że jestem od niego gorszy. Myśli, że nie mam z nim szans. – Ukłoń się, Janku. Choć w głosie Mamy Agby pobrzmiewa wyraźna reprymenda, nie potrafię się przemóc. Stojąc tak blisko Pawla, widzę tylko jego bujne czarne włosy i kokosowy brąz skóry znacznie jaśniejszej niż moja. To karnacja tych spośród mieszkancow okolic Accry, którzy nie wiedzą, czym jest praca w słońcu. Pawel zawdzięcza to uprzywilejowanie cichemu wsparciu ojca, którego nawet nie zna. Arystokraty, który pozbył się nieprawego syna umieszczając go w naszej wiosce. Odchylam barki do tyłu i zamiast się ukłonić, dumnie wypinam pierś. Pawel odstaje wyglądem od nas o śnieżnobiałych włosach. Od tutejszych chlopcow bezustannie zmuszanych do kłaniania się takim jak on. – Janku, nie każ mi się powtarzać. – Ale Mamo… – Ukłoń się albo zejdź z ringu! Nie marnuj naszego czasu. Nie mając wyboru, zaciskam zęby i pochylam głowę. Na ustach Pawla rozkwita nieznośny uśmieszek. – Czy to takie trudne? – Kłania się znowu, choć nie musi. – Lepiej przegrać z honorem. Wśród chlopcow rozlegają się tłumione chichoty. Mama Agba ucisza je stanowczym gestem. Rzucam im złowrogie spojrzenie, po czym koncentruję się znowu na postaci przeciwnika. Zobaczymy, komu będzie do śmiechu, gdy wygram. – Na miejsca. Obaj cofamy się do krawędzi maty i unosimy swoje kije. Drwiący uśmieszek spełza z ust Pawla, a jego oczy zwężają się w szparki. To instynkt zabójczy. Patrzymy na siebie i czekamy na znak. Mama Agba przeciąga tę chwilę w nieskończoność, wreszcie woła: – Do boju! I od razu muszę się bronić. Nawet nie zdążyłem pomyśleć o wyprowadzeniu ataku, a Pawel już doskakuje do mnie z prędkością geparda. Bierze zamach kijem, mierząc w moją szyję. Ale choć za plecami słyszę stłumione okrzyki chlopcow, ani na moment nie tracę zimnej krwi. Pawel jest szybki, lecz ja potrafię być jeszcze szybszy. Unikam ciosu, wyginając się mocno do tyłu. Pawel nie czeka, aż się wyprostuję – wyprowadza kolejny atak, tym razem tnąc kijem z góry na dół z siłą chlopaka dwa razy większego od siebie. Rzucam się w bok i przetaczam po macie, a kij z trzaskiem uderza o trzciny. Pawel już bierze następny zamach. – Janku! – ostrzega mnie Mama Agba, lecz nie potrzebuję jej pomocy. Jednym płynnym ruchem przechodzę w kucki i wyciągam kij do góry, parując uderzenie Pawla. Trzcinowe ściany aż się zatrzęsły od głośnego trzasku. Moja broń też jeszcze drży, kiedy Pawel zamachuje się znowu, tym razem za cel obierając moje kolana. Odbijam się z wysuniętej do przodu nogi, robię koziołka w powietrzu ponad jego wyciągniętym kijem. Oto moja pierwsza szansa, by przejść do ataku. Wykorzystując pęd, wyprowadzam pierwszy cios. Z mojego gardła dobywa się stęknięcie. Pawel kontruje, przerywając mój atak, zanim na dobre się zaczął. – Cierpliwości, Janku! – woła Mama Agba. – Nie spiesz się. Obserwuj i reaguj. Czekaj na atak. Tłumię wzbierający w piersi jęk i kiwam głową. Cierpliwości, powtarzam sobie. Poczekaj na lepszą okazję… – Właśnie, Jan– odzywa się Pawel cicho, żeby nikt poza mną nie usłyszał. – Słuchaj się Mamy Agby. Bądź grzecznym padalcem. No tak, mogłem się tego spodziewać. To słowo. Ta wstrętna obelga. Wypowiedziana niby od niechcenia. Zawinięta w arogancki uśmieszek. Bez namysłu wyrzucam kij przed siebie. Mija brzuch Pawla o włos. Czeka mnie za to straszliwe lanie od Mamy Agby, ale i tak było warto. Nagrodą jest wystraszone spojrzenie mojego przeciwnika. – Ej! – Pawel spogląda w stronę Mamy, oczekując od niej interwencji, ale nie ma czasu się poskarżyć. Wielkimi oczami patrzy, jak obracam kij do kolejnego ataku. – To nie jest trening! – woła, uskakując przed ciosem w kolana. – Mamo... – Sam sobie nie poradzisz? – pytam ze śmiechem. – No dalej, Paul. Lepiej przegrać z honorem! W oczach Pawla pojawiają się gniewne błyski. Wygląda jak lworożec gotowy do skoku. Wściekle zaciska dłonie na kiju. Zaczyna się prawdziwa walka. Ściany chaty Mamy Agby szeleszczą, gdy nasze kije uderzają o siebie. Wymieniamy cios za cios, wypatrując szansy na kontrę, która przesądzi o wszystkim. Dostrzegam okazję i wtedy… – Uch! Kuląc ramiona, zataczam się do tyłu, fala mdłości podchodzi mi do gardła. Przez chwilę martwię się, że Pawel połamał mi żebra, lecz ból w brzuchu rozwiewa tę obawę. – Stop! – Nie! – przerywam Mamie Agbie zachrypniętym głosem. Z wysiłkiem wciągam powietrze do płuc i wspierając się kijem, prostuję plecy. – Nic mi nie jest. Jeszcze nie skończyłem. – Janku… – zaczyna Mama, lecz Pawel nie pozwala wybrzmieć jej słowom. Już mknie w moją stronę z ogniem w oczach, jego wyciągnięty kij prawie muska mi głowę. Gdy bierze nim zamach, uskakuję na bezpieczną odległość, a potem, łapiąc Pawla na wykroku, dźgam go z całej siły w mostek. – Uch! – Pawel zatacza się do tyłu z twarzą wykrzywioną bólem. Jeszcze nigdy podczas walki w chacie Mamy Agby nie został przez nikogo trafiony. Nie zna tego uczucia. Nie czekając, aż dojdzie do siebie, okręcam się i uderzam go w brzuch. Już mam zadać ostateczny cios, gdy rudawe płachty u wejścia do chaty rozchylają się i do środka wpada zdyszany Zbyszek z rozwianą białą grzywą. Szuka wzrokiem Mamy Agby. – Co się stało? Zbyszek ma łzy w oczach. – Przepraszam – kwili cicho. – Zasnałem. Ja… ja…– Wyduś to z siebie, dziecko! – Nadchodzą! – wykrzykuje wreszcie. – Są już blisko! Groza tej chwili na moment wysysa mi całe powietrze z płuc. Zresztą nie tylko mnie. Wszyscy jesteśmy sparaliżowani strachem. Instynkt przetrwania bierze jednak górę. – Prędko! – rzuca Mama Agba. – Nie ma czasu! Podnoszę Pawla z podłogi. Oddycha ciężko, ze świstem, ale musi wziąć się w garść. Chwytam jego kij i zbieram pozostałe. W chacie panuje wielkie zamieszanie. Wszyscy zacierają ślady. W powietrzu fruwają metry jasnej tkaniny. Powstaje armia trzcinowych manekinów. Czy zdążymy? Trudno powiedzieć w tym rozgardiaszu. Ja robię swoje: chowam kije pod matą ringu, żeby nikt ich nie zobaczył. Ledwie skończyłem, Pawel wpycha mi do rąk drewnianą igłę. Biegnę na swoje stanowisko, gdy płachty znów się rozwierają. – Janku! – woła ostro Mama Agba. Zastygam w bezruchu. Wszystkie oczy patrzą teraz na mnie. Nie czekając, aż się odezwę, Mama daje mi po głowie, aż czuję gorące mrówki na plecach. – Wracaj na swoje miejsce! – rzuca surowo. – Musisz się jeszcze wiele nauczyć. – Mamo Agbo, ja…Nachyla się bliżej z błyskiem prawdy w oczach. Odwrócenie uwagi… Próbuje zyskać dla nas więcej czasu. – Przepraszam, Mamo Agbo. Wybacz mi. – Wracaj na swoje miejsce. Zagryzam wargę, żeby się nie uśmiechnąć, i zwieszam przepraszająco głowę, zerkając kątem oka na strażników, którzy weszli do chaty. Niższy, jak większość okolicznych żołnierzy, wyglądem przypomina Pawla: kokosowy brąz zwieńczony czarną czupryną. Mimo że otaczają go sami nastokatkowie, trzyma dłoń na rękojeści miecza. Zaciska na niej palce, jakby spodziewał się, że któryś z nas go zaatakuje. Drugi strażnik, wysoki i poważny, jest od niego dużo ciemniejszy. Stoi blisko wejścia, ze wzrokiem utkwionym w ziemi. Widocznie ma w sobie choć odrobinę wstydu. Obaj na żelaznych pancerzach noszą dumnie znak króla Sarana. Samo spojrzenie na ozdobnego białego lamparta, symbol monarchy, który ich tu przysłał, przyprawia mnie o ścisk żołądka. Z ostentacyjnym nadąsaniem wracam do trzcinowego manekina. Czuję tak wielką ulgę, że nogi prawie się pode mną uginają. Miejsce, które jeszcze przed chwilą było ringiem, teraz całkiem przekonująco udaje warsztat krawiecki. Po chwili spojrzalem na manekiny wykonywane przez dziewczyny z wioski ozdobione jasnymi materiałami w charakterystyczne wzory Mamy Agby. I przypomnialem byl sobie, ze dziewczyny z naszej wioski obszywaja brzegi rodzimych koszul tymi pieknymi wzorami juz od wielu lat. Mama Agba przechadza się między rzędami chlopcow i przygląda się ich zainteresowaniu jakim oni obdarzaja teraz zwykle manekiny. Mimo nerwów uśmiecham się, widząc, jak ignoruje nieproszonych gości. – W czym mogę pomóc? – pyta w końcu. – Zbieramy podatek – odbąkuje ciemniejszy strażnik. Mamie Agbie wydłuża się twarz. – Zapłaciłam w zeszłym tygodniu. – Nie chodzi o podatek od handlu. – Drugi strażnik toczy wzrokiem po białowłosych sympatycznych nastolatkach. – Wzrosły opłaty za padalce. Wy ich macie dużo, więc będzie was to kosztować. No tak. Ściskam koszulę manekina z taką siłą, że aż bolą mnie palce. Królowi nie wystarczy pognębić mieszkancow wioski. Musi jeszcze ukarać każdego, kto próbuje nam pomagać. Zaciskam zęby, starając się nie myśleć o strażniku, o bólu, jaki mi sprawiło tamto słowo. Padalce. Nieważne, że nigdy nie będzie nam dane stać się magami. W ich oczach wciąż jesteśmy glistami. I nie będziemy niczym więcej. Usta Mamy Agby zmieniają się w cienką kreskę. Przecież nie wytrzaśnie tych pieniędzy spod ziemi. – Podwyższyliście już podatek od mieszkancow naszej wioski w zeszłym miesiącu. I dwa miesiące temu. Jaśniejszy strażnik robi krok do przodu i sięga po miecz, jakby chciał pokazać, że nie będzie się z nikim patyczkował. – Może byłoby mądrzej nie zadawać się z glistami. – Może byłoby mądrzej nas nie okradać. Nie wiem, dlaczego to powiedziałem. Nie zdążyłem się ugryźć w język. Wszyscy w chacie wstrzymują oddech. Mama Agba sztywnieje, jej ciemne oczy błagają mnie, bym zamilkł. – Nie możecie bez końca podnosić podatków – oznajmiam. – Ibawici nie zarabiają więcej niż do tej pory. Skąd mamy wziąć tyle pieniędzy? Strażnik zbliża się niespiesznym krokiem. Korci mnie, żeby sięgnąć po kij. Mogłbym zwalić mężczyznę z nóg jednym precyzyjnym uderzeniem; jednym celnym pchnięciem zmiażdżyłbym mu gardło. Dopiero po chwili dociera do mnie, że miecz tego strażnika nie jest zwykłym mieczem. W pochwie pobłyskuje czarne ostrze, metal droższy niż złoto. Majacyt. Stop przygotowany przez króla Sarana przed obławą. Broń stworzona po to, by osłabić naszą magię i wypalać dziury w naszych ciałach. Tak jak czarny łańcuch, który zawiesili na szyi Mamy. Potężny mag moze przezwyciężyć jego moc, ale większość z nas jest bezsilna wobec tego rzadkiego metalu. Choć sam nie władam żadną magią, i tak dostaję gęsiej skórki, gdy strażnik zbliża się do mnie z majacytowym ostrzem. – Na twoim miejscu trzymałbym język za zębami, brzdacu. Ma rację. Powinienem milczeć. Schować urażoną dumę do kieszeni. Dożyć jutra. Ale gdy tak stoimy twarzą w twarz, muszę walczyć ze sobą, żeby mu nie wbić drewnianej igły w to błyszczące piwne oko. Może ja powinienem być cicho. A może on powinien umrzeć. – Sam trzymaj… Mama Agba odpycha mnie tak mocno, że się przewracam. – Proszę. – Wręcza mu garść monet. – Mamo, nie… – odzywam się, ale zamieram pod jej groźnym spojrzeniem. Zamykam usta, podnoszę się i chwytam wzorzystej koszuli manekina. Strażnik przelicza brzęczące brązowe monety w dłoni. W końcu odchrząkuje. – Za mało. – Musi wystarczyć – odpowiada Mama Agba z nutą desperacji. – To wszystko, co mam. Nienawiść aż we mnie kipi, parzy mnie od wewnątrz. To nie w porządku, że Mama Agba musi błagać o litość. Unoszę wzrok i natrafiam na spojrzenie strażnika. Błąd. Nie zdążyłem się odwrócić i ukryć obrzydzenia. Mężczyzna chwyta mnie za włosy. – Au! – krzyczę z bólu. Strażnik rzuca mnie na twarz i przygniata kolanem do ziemi. Na chwilę tracę dech. – Może i nie macie pieniędzy – mówi – ale za to padalcow jest pod dostatkiem. – Chwyta mnie brutalnie za udo. – Zacznę od tego. Robi mi się gorąco, łapię powietrze ustami, zaciskam dłonie w pięści, żeby nie było widać, że się trzęsę. Chcę krzyczeć, chcę mu połamać wszystkie kości, ale słabnę z każdą sekundą. Jego dotyk upokarza mnie i unicestwia. Na chwilę znów staję się mlokosem, bezsilnym jak wtedy, gdy żołnierz wywlekał jego matkę z domu. – Dość! – Mama Agba odsuwa strażnika i przygarnia mnie do piersi, warcząc jak lworożka broniąca młodych. – Dałam wam pieniądze, na więcej nie liczcie. Precz stąd. Podrażniony jej zuchwałością strażnik sięga po miecz, ale ciemniejszy towarzysz chwyta go za ramię. – Chodź. Musimy obejść całą wieś przed zmierzchem. – Wypowiada te słowa spokojnie, ale jakby zaciskając przy tym szczękę. Może ujrzał w naszych twarzach własną matkę albo siostrę, może przypominamy mu kogoś, kogo chciałby chronić. Jego towarzysz na chwilę zastyga w złowieszczym bezruchu. Wreszcie zdejmuje rękę z miecza i tylko tnie nas wzrokiem. – Nauczcie te karaluchy pokory albo ja to zrobię – ostrzega Mamę Agbę. Potem kieruje spojrzenie w moją stronę. I choć leje się ze mnie pot, w środku czuję mróz. Strażnik mierzy mnie wyzywającym wzrokiem. Tylko spróbuj, mam ochotę odszczeknąć, ale język wysechł mi na wiór. W milczeniu patrzymy, jak mężczyźni wychodzą, słuchamy, jak odgłosy podkutych butów nikną w oddali. Siła opuszcza Mamę Agbę; przypomina teraz płomień świecy zdmuchnięty przez wiatr. Podpiera się na manekinie, żeby nie upaść. Już nie jest śmiertelnie groźną wojowniczką, którą znam, lecz starą, niepozorną kobietą. – Mamo… Chcę jej pomóc, lecz dostaję od niej po łapach. – Odejdz! Głupi. Tak mnie nazwała w joruba, języku magów zakazanym od czasu wielkiej obławy. Tak dawno nie słyszałem naszej mowy, że upływa chwila, zanim sobie przypominam, co to słowo znaczy. – Na bogów, co w ciebie wstąpiło? Znowu wszystkie oczy w ahéré zwracają się na mnie. Nawet Zbyszek spogląda z wyrzutem. Ale jak Mama Agba może na mnie krzyczeć? Czy to moja wina, że strażnicy są złodziejami? – Próbowałem cię bronić. – Bronić mnie? – powtarza z niedowierzaniem Mama Agba. – Wiedziałeś, że nic nie wskórasz swoim gadaniem. Za to niewiele brakowało, a wszyscy byśmy przez ciebie zginęli! Robię krok w tył, zaskoczony surową oceną. Nigdy wcześniej nie widziałem w oczach Mamy Agby tak głębokiego rozczarowania. – Skoro nie wolno mi się im przeciwstawić, co my tu w ogóle robimy? – Głos mi się łamie, ale powstrzymuję łzy. – Po co nam trening, jeśli nie możemy się bronić? – Na litość boską, Janku, pomyśl trochę! O innych, a nie tylko o sobie. Gdybyś zrobił krzywdę tym ludziom, kto by obronił twojego ojca? Kto uratuje Tomka, gdy strażnicy przyjdą szukać krwawej pomsty? Otwieram usta, lecz nie wiem, co odpowiedzieć. Ona ma rację. Nawet gdybym zdołał pokonać kilku strażników, nie poradzę sobie z armią. Prędzej czy później mnie znajdą. Prędzej czy później złamią ludzi, których kocham. – Mamo Agbo? – odzywa się cienkim głosikiem Zbyszek. Stoi ze łzami w oczach, uczepiony luźnych spodni Pawla. – Dlaczego oni nas nienawidzą? Mama zgina się pod niewidzialnym ciężarem. Wyciąga ramiona w stronę Zbyszka. – To nie tak, moje dziecko. Oni nienawidzą tego, kim miałeś się stać. Zbyszek wtula się w Mamę, szata tłumi jego łkanie. Mama Agba rozgląda się po izbie, patrzy w oczy innym chlopcom, którzy powstrzymują płacz. – Janek spytał, co my tu robimy. To ważne pytanie. Często rozmawiamy o tym, jak walczyć, a nigdy o tym dlaczego. – Mama sadza Zbyszka na podłodze i kiwa dłonią na Pawla, żeby przyniosł jej stołek. – Musicie pamiętać, że świat nie zawsze tak wyglądał. Był czas, kiedy wszyscy stali po jednej stronie. Mama Agba sadowi się na siedzisku, a zainteresowani jej slowami chlopcy zbierają się wokół niej. Codziennie Mama kończy zajęcia opowieścią lub baśnią, nauką z dawnych czasów. Zwykle siadam z przodu i chłonę każde słowo. Dziś trzymam się z boku, bo jest mi wstyd. Mama Agba miarowo pociera dłonie. Mimo tego, co się wydarzyło, na jej ustach migocze niewyraźny uśmiech, uśmiech, który potrafi wywołać tylko jedna opowieść. Nie mogę się oprzeć, podchodzę bliżej, przeciskam się między chlopcami. To nasza historia. Opowieść o nas. Prawda, którą król usiłował pogrzebać razem z naszymi zmarłymi. – Na początku Orisza była szczęśliwą krainą uświęconych magów. Każdy z dziesięciu klanów został obdarzony przez bogów inną mocą. Jedni władali wodą, inni panowali nad ogniem. Jeszcze inni czytali w myślach, a nawet sięgali wzrokiem poza czas! Choć wszyscy dobrze znamy tę opowieść – od Mamy Agby, od rodziców, których straciliśmy – nie przestaje robić na nas wrażenia. Z wypiekami na twarzy słuchamy o magach posiadających dar uzdrawiania i wywoływania chorób. Nachylamy się bliżej, kiedy Mama Agba opowiada o poskromicielach dzikich zwierząt, o magach trzymających w dłoniach światło i mrok. – Wszyscy magowie rodzili się z białymi włosami – to był znak, że dotknął ich palec bogów. Używali swoich darów, by służyć ludowi Oriszy, a w zamian otaczano ich szacunkiem. Ale nie każdy przychodził na świat z darem. – Mama Agba zatacza dłonią koło. – I dlatego świętowano narodziny nowego maga, cieszono się na widok białych loków. Ci mali wybrańcy do ukończenia trzynastego roku nie byli w stanie używać magii. Dopóki ich moce się nie objawiły, nazywano ich "boskimi." Zbyszek z uśmiechem unosi brodę: bo juz wie, ze jest mieszkancem cudownej krainy Orisza. Mama Agba chwyta między palce pasmo jego białych włosów, znak szczególny, który nauczono nas ukrywać przed światem. – Magowie stali się pierwszymi królami i królowymi Oriszy. To były czasy bez wojen… Pokój jednak nie trwał wiecznie. Gdy rządzący zaczęli nadużywać magii, bogowie za karę pozbawili ich mocy. Razem z magią zniknęły białe włosy… W kolejnych pokoleniach podziw dla magów stopniowo przeradzał się w strach przed nimi, a strach w nienawiść. Nienawiść zaś w przemoc, w pragnienie wytępienia magów. W izbie zrobiło się teraz jakby ciemniej. Wszyscy wiemy, co było dalej. Noc, której nigdy nie wspominamy i której nigdy nie zapomnimy. – Dopóki magowie mieli swoje moce, byli w stanie się bronić i trwać. Ale jedenaście lat temu magia zniknęła. Tylko bogowie wiedzą dlaczego. – Mama Agba zamyka oczy i wydaje z siebie ciężkie westchnienie. – Jednego dnia magia żyła, następnego umarła. Tylko bogowie wiedzą dlaczego? Z szacunku dla Mamy Agby gryzę się w język. Mówi tak, jak wszyscy dorośli, którzy widzieli wielka obławę na własne oczy. Z rezygnacją. Jak gdyby bogowie odebrali nam moc, żeby nas ukarać, a może pod wpływem kaprysu. W głębi duszy znam prawdę. Domyśliłem się jej, kiedy zobaczyłem magów innych wiosek w kajdanach. Bogowie umarli razem z naszą magią. Już nie wrócą. – Tamtego nieszczęsnego dnia król Saran nie wahał się ani chwili – ciągnie Mama Agba. – Wykorzystał moment słabości magów i zaatakował. Zamykam oczy, stawiam tamę łzom. Widzę łańcuch, który zarzucili na szyję Mamie. Krople krwi lądujące w piasku. Wspomnienie Obławy przepełnia trzcinową chatę, nasyca powietrze smutkiem. Tamtej nocy wszyscy straciliśmy bliskich, którzy byli magami. Mama Agba wstaje z westchnieniem, znów nabiera siły, z której jest znana. Patrzy po kolei na wszystkich chlopcow w izbie – jak generał przeglądający swoje wojsko.– Uczę sztuki kija każdego chętnego do nauki, bo zawsze znajdą się na tym świecie ludzie, którzy będą chcieli zrobić wam krzywdę. Ale tutaj szkolę chlopcow poległych magów. Choć nie macie już w sobie mocy, aby w przyszłości stać się magami, nadal cierpicie z powodu nienawiści i przemocy. Oto dlaczego tu jesteśmy. Oto dlaczego trenujemy. Mama gwałtownym ruchem dobywa własny rozkładany kij i uderza nim o trzcinową podłogę. – Wasi przeciwnicy noszą miecze. Dlaczego uczę was władania kijem? Powtarzamy chórem mantrę, którą nam wpoiła: – Uderza zamiast ranić, rani zamiast okaleczać, okalecza zamiast zabijać. Kij nie unicestwia. – Uczę was walki w ogrodzie, abyście na polu walki nie byli jak ogrodnicy. Daję wam siłę do walki, ale umiar także jest siłą, którą musicie posiąść. – Mama zwraca się do mnie: – Macie bronić tych, którzy sami się nie obronią. Oto prawda kija. Chlopcy kiwają głowami, a ja wbijam wzrok w ziemię. Znowu prawie doprowadziłem do tragedii. Znowu wszystkich zawiodłem. – No dobrze… – wzdycha Mama Agba. – Wystarczy na dziś. Pozbierajcie swoje rzeczy. Ciąg dalszy jutro. Chlopcy z ulgą wychodzą jeden po drugim. Chcę pójść w ich ślady, lecz pomarszczona ręka Mamy Agby chwyta mnie za ramię. – Mamo… – Milcz – ucina. Ostatni chlopcy rzucają mi współczujące spojrzenia. Łapią się odruchowo za pupy, jakby w myślach liczyli, ile dostanę batów. Dwadzieścia za nieposłuszeństwo… Pięćdziesiąt za odzywanie się bez pytania… Sto za to, że prawie nas wszystkie zabiłes… Nie. Sto batów byłoby zbyt pobłażliwą karą. Wstrzymuję oddech i szykuję się na ból. To nie potrwa długo, mówię sobie. Skończy się, zanim… – Usiądź, Janku. Mama Agba podaje mi kubek z herbatą, po czym nalewa sobie. Ciepłe naczynie ogrzewa mi dłonie, słodka woń napoju wypełnia nozdrza. Marszczę brwi. – Dodałaś trucizny? Kąciki jej ust drgnęły, ale ukrywa rozbawienie pod surową miną. Ja ukrywam swoje w kubku z herbatą, upijam łyk i rozkoszuję się smakiem miodu. Obracam kubek w dłoniach, wodzę palcami po lawendowych koralikach wzdłuż brzegu. Mama też miała taki kubek, tylko ze srebrnymi paciorkami – na cześć Olimpu, i bogini życia i śmierci. Wspomnienia na chwilę pozwalają mi zapomnieć o rozczarowaniu Mamy Agby, lecz gdy smak herbaty zanika, znów ogarnia mnie gorzkie poczucie winy. Mama Agba nie powinna musieć znosić takich szykan. Nie z mojego powodu. – Przepraszam. – Skubię koraliki na krawędzi kubka, żeby nie podnosić wzroku. – Wiem… Wiem, że tylko przysparzam ci kłopotów. Mama Agba, tak jak Pawel, jest Oriszanką, w której nie drzemią żadne magiczne moce. Przed Obławą myśleliśmy, że bogowie decydują o tym, kto się rodzi szczesliwym mieszkancem naszej wioski, a kto nie; teraz, gdy magia zniknęła, nie rozumiem, czemu właściwie służy to rozróżnienie. Mama Agba nie ma białych włosów jak my, mogłaby się wtopić w resztę Oriszan i uniknąć prześladowań. Gdyby się z nami nie zadawała, strażnicy pewnie daliby jej spokój. Jakaś cząstka mojej duszy chciałaby, żeby Mama Agba nas porzuciła i oszczędziła sobie tych cierpień. Jako dobra krawcowa pewnie mogłaby sprzedawać ubrania i nieźle z tego żyć. – Zaczynasz coraz bardziej ją przypominać, wiesz? – Mama Agba upija łyczek herbaty i się uśmiecha. – Zwłaszcza gdy krzyczysz, podobieństwo jest zatrważające. Odziedziczyłeś jej gniew. Nie wierzę własnym uszom. Mama Agba nie lubi rozmawiać o tych, których straciliśmy. Żaden z nas tego nie lubi. Aby ukryć zaskoczenie, upijam kolejny łyk herbaty. – No dobrze. – Z twarzy Mamy Agby znika uśmiech, a pojawia się na niej wyraz troski. – W czasie Obławy byłeś jeszcze dzieckiem. Bałam się, że zapomnisz. – Nie potrafiłbym, nawet gdybym chciał. Jak mogłbym zapomnieć tę twarz niczym słońce? Właśnie tę twarz staram się pamiętać. Samą twarz, a nie zwłoki ze strużką krwi na szyi. – Wiem, że walczysz dla niej. – Mama Agba przesuwa dłonią po moich białych włosach. – Ale król jest bezwzględny, Janku. Prędzej wymorduje wszystkich poddanych, niż przymknie oko na bunt wioski. Kiedy przeciwnik nie ma honoru, trzeba obrać inne, mądrzejsze metody walki. – Takie jak okładanie tych drani kijem? Mama Agba się śmieje, aż marszczy jej się skóra wokół mahoniowych oczu. – Obiecaj mi tylko, że będ ziesz ostrożny. Że poczekasz na odpowiedni moment do walki. Chwytam Mamę Agbę za dłonie i chylę przed nią nisko głowę na znak szacunku. – Obiecuję, Mamo. Więcej cię nie zawiodę. – To dobrze, bo jest coś, co mam zamiar ci pokazać, a nie chciałabym potem tego żałować. Mama Agba sięga za pazuchę i wydobywa spod szaty krótki czarny pręt. Wstrząsa nadgarstkiem, a pręt wydłuża się i zmienia w lśniący metalowy kij do walki. Odskakuję odruchowo. – O bogowie! – wyrywa mi się. Muszę ze sobą walczyć, żeby nie chwycić tego arcydzieła. Czarny metal pokrywają prastare symbole, każdy z nich przypomina o jednej z lekcji udzielonych nam przez Mamę Agbę. Moje oczy, niczym pszczoły zwabione przez nektar, zatrzymują się najpierw na akofenie: dwa skrzyżowane ostrza, miecze wojny. „Odwaga nie musi grzmieć” – wspominam jej słowa. „Męstwo nie musi oślepiać”. Obok mieczy widnieje akoma, serce cierpliwości i tolerancji. Tamtego dnia… Dałabym głowę, że tamtego dnia dostałam od niej lanie. Każdy kolejny symbol odsyła mnie do innej nauki, innej opowieści, innej mądrości. Spoglądam wyczekująco na Mamę. To prezent czy raczej narzędzie, którym wymierzy mi karę? – Proszę. – Kładzie gładki pręt na mojej dłoni. Natychmiast wyczuwam jego moc. I ten ciężar żelaza… Oto broń stworzona do gruchotania czaszek. – Czy to się dzieje naprawdę? Mama twierdząco kiwa głową. – Walczyłeś dziś jak wojownik. Zdałeś egzamin. Wstaję, żeby zakręcić kijem, by ucieszyc się jego siłą. Metal tnie powietrze jak nóż. Żaden wystrugany przeze mnie drewniany kij nie był tak zabójczy. – Pamiętasz, co ci powiedziałam, kiedy zaczynaliśmy treningi? Potwierdzam skinieniem głowy i przedrzeźniam zmęczony głos Mamy Agby: – Jeśli zamierzasz się bić ze strażnikami, lepiej naucz się wygrywać. Dostaję od niej po głowie, ale trzcinowe ściany izby rozbrzmiewają jej serdecznym śmiechem. Oddaję kij, a Mama Agba uderza końcem o ziemię i broń składa się z powrotem w krótki pręt. – Ty już wiesz, jak wygrywać – mówi. – Mam tylko nadzieję, że będziesz wiedział, kiedy się bić. Gdy znowu wręcza mi kij, duma miesza się we mnie z bólem. Bojąc się otworzyć usta, obejmuję ją w pasie, wciągam nosem znajomy zapach świeżo upranej tkaniny i słodkiej herbaty. Mama Agba na moment sztywnieje, ale przytula mnie mocno, kojąco. Potem się odsuwa, żeby coś powiedzieć, lecz w tej samej chwili płachty u wejścia znów się rozchylają. Odruchowo chwytam czarny pręt i dopiero po sekundzie rozpoznaję mojego starszego brata Tomka. Wysoki, potężnie zbudowany, w jego obecności trzcinowa chatka wydaje się nagle dużo mniejsza. Mięśnie ma napięte, ścięgna rysują się wyraźnie pod ciemną skórą. Spomiędzy czarnych włosów obficie ścieka mu na czoło pot. Gdy napotykam jego wzrok, ostry niepokój przeszywa mi serce. Uslyszalem tylko ostatnie slowa: -"Do domu..." Tata oczekiwal mnie juz u wejścia do chaty. Był pozny wieczor, a ja jeszcze podjalem z nim rozmowe. On w koncu powiedzial mi dawno pamiętne slowa: "Pokażę ci góry..." A pamietasz tato nasza piosenke. I jeszcze raz przed pojsciem spac wspolnie zanucilismy znana nam piesn: 1. - Witaj mój przyjacielu, tak długo cię nie widziałem. -Witaj mój mały, czas spedzony z Toba, zawsze jest piekny. - Powiedz mi przyjacielu, w twojej ojczyźnie, jak tam jest? - Z pewnością jest inaczej, jak znasz to z domu... Spiewamy wspolnie: - Chodź, pokażę ci góry, orla na wietrze... - A ja pokażę ci tulipany, które są wszędzie. - A potem bedziemy śpiewac piosenki o tęsknocie i czyms więcej, o tym, co czynie chetnie, kiedy jestem bardzo radosny. 2. - Witaj mój przyjacielu. Wiesz, czasami marzę nawet o księżycu... - Witaj mój mały, marzysz o nim, bo jego światło było juz nie raz wychwalane i bylo tego warte. -Och, zebym byl tylko juz dzisiaj tak duży, jak dorośli... - I ja czasami tego bym chcial, zebym był zaskakiwany, jak to bylo, gdy byłem dzieckiem - zebym byl jak orzeł na wietrze. Wspolnie powtarzamy: - Chodź, pokażę ci góry, - A ja pokażę ci tulipany, które są wszędzie... A nasze wysnione przedtem i radosne piosenki, będziemy śpiewać zawsze i wszedzie.

Published

Leave a comment